भाग 3
🔰 *रिच डॅड पुअर डॅड -*
✍ *रॉबर्ट टी. कियोसाकी*
📝 *अनुवाद : अभिजित थिटे*
➡️ *भाग :- 03*
*🔰 प्रकरण २*
*❤️ धडा पहिला :*
*_श्रीमंत लोक पैशांसाठी काम करत नाहीत._*
‘डॅड, श्रीमंत कसं व्हायचं ते मला सांगाल?’
माझे डॅड संध्याकाळी आलेलं वर्तमानपत्र वाचत होते. माझा प्रश्न ऐकताच त्यांनी ते खाली ठेवलं आणि विचारलं, ‘पण तुला श्रीमंत का व्हायचं आहे?’
‘कारण आज जिमीची आई त्यांच्या नव्या कॅडिलॅक गाडीतून त्यांच्या बीच हाउसवर वीकेंडसाठी गेल्या आहेत. जिमीनं त्यांच्यासोबत त्याच्या तीन मित्रांनाही नेलं. फक्त मला आणि माईकला नेलं नाही. आम्ही गरीब असल्यामुळे आम्हाला बोलावलं नाही, असं तो म्हणाला.’
‘म्हणून तुम्हाला नेलं नाही?’ डॅडनं अविश्वासानं विचारलं.
‘हो,’ मी म्हणालो.
डॅडनं शांतपणे आपलं डोकं हलवलं. खाली घसरलेला चष्मा परत वर घेतला आणि ते वर्तमानपत्र वाचू लागले. मी त्यांच्या उत्तराची वाट पाहात तसाच उभा होतो.
ते वर्ष होतं १९५६. मी नऊ वर्षांचा होतो. काही दैवगतीमुळे मी नेमका श्रीमंत मुलांच्या शाळेत जात होतो. आमच्या गावात प्रामुख्यानं उसाची लागवड केली जायची. वसाहतीतील मॅनेजर्स, डॉक्टर्स, बँकर्स वगैरे श्रीमंत मंडळी आपापल्या मुलांना याच शाळेत पाठवत. आमची शाळा पहिली ते सहावीपर्यंतची होती. सहावीनंतर मुलं खासगी शाळेत जात. मी रस्त्याच्या एका बाजूला राहात असल्यामुळे त्या शाळेत जायचो. दुसऱ्या बाजूला राहात असतो, तर माझ्यासारखी सर्वसामान्य मुलं ज्या शाळेत जातात, तिथं गेलो असतो. सहावीनंतर मी आणि ही मुलं सरकारी शाळा आणि कॉलेजात गेलो असतो. खासगी शाळा आम्हाला परवडणाऱ्याच नव्हत्या.
मी तसाच उभा असल्याचं पाहून डॅडींनी वर्तमानपत्र खाली ठेवलं. तेही विचार करत असावेत. शेवटी हळूवार आवाजात ते म्हणाले, ‘तुला जर श्रीमंत व्हायचं असेल, तर तुला पैसे कसे मिळवावेत, हे शिकावं लागेल.’
‘मग कसे मिळवू मी पैसे?’ मी चटकन विचारलं.
ते हसत म्हणाले, ‘डोकं वापर.’
याचा खरा अर्थ होता, मी एवढंच सांगू शकतो किंवा मला माहीत नाही किंवा उगाच काहीतरी प्रश्न विचारू नकोस.
*भागीदारीची सुरुवात*
दुसऱ्या दिवशी सकाळी मी माझा जिवलग मित्र माईकला भेटलो. त्याला डॅडींनी काय उत्तर दिलं ते सांगितलं. त्या शाळेत आम्ही दोघंच गरीब होतो. माईकही केवळ नशिबामुळेच या शाळेत आला होता. या शाळेत प्रवेश घेण्यासाठी एक अदृश्य रेघ होती. त्याला कोणीतरी हलकेच धक्का दिला होता, म्हणून आम्ही दोघं तिथं होतो. आम्ही तसे अगदीच गरीब वगैरे नव्हतो; पण इतर मुलांकडे असलेल्या नव्या सायकली, बेसबॉलचे नवे ग्लोव्हज वगैरे गोष्टी आमच्याकडे नव्हत्या. मुळात त्यांच्याकडे असलेल्या सगळ्याच गोष्टी नव्या असायच्या, त्यामुळे आम्हाला गरीब असल्यासारखंच वाटायचं.
आई–वडिलांनी आमच्या मूलभूत गरजा निश्चितपणे भागवल्या; पण त्यापेक्षा अधिक काही हवं असेल, तर तुलाच काम करून पैसे मिळवावे लागतील, असं माझे डॅड सांगायचे. मी नऊ वर्षांचा होतो आणि या वयातल्या मुलासाठी काही कामही नव्हतं.
‘मग आपण काय करायचं आता?’ माईकनं विचारलं.
‘मला ते माहीत नाही; पण आपण दोघं भागीदार असणार आहोत,’ मी सांगितलं. त्यालाही ही कल्पना आवडली. त्या शनिवारच्या सकाळी माईक हा माझा पहिला व्यावसायिक भागीदार झाला. पैसा मिळवण्यासाठी काय करायचं यावर विचार करण्यात आणि सुचलेल्या कल्पनांवर चर्चा करण्यातच आमची सकाळ गेली. अधेमधे आम्ही जिमीच्या बीच हाउसवर मजा करायला गेलेल्या मित्रांविषयीही बोलायचो; पण फार नाही. त्याचा आम्हालाच त्रास व्हायचा. अर्थात, तो त्रासही चांगल्यासाठीच होता; कारण त्यामुळे आम्हाला पैसे कमवावेसे अधिक तीव्रतेनं वाटायचे. त्याच दिवशी दुपारी आमच्या डोक्यात प्रकाश पडला. शास्त्राच्या पुस्तकात वाचलेल्या गोष्टीवरून आम्हाला ही कल्पना सुचली. आम्ही प्रचंड उत्तेजित झालो होतो. अगदी जोरजोरात हस्तांदोलन केलं. आम्ही आधी नुसतेच भागीदार होतो. आता आम्हाला व्यवसाय सापडला होता.
पुढचे काही आठवडे मी आणि माईक घरोघर फिरत होतो. वापरून झालेल्या टूथपेस्टच्या ट्यूब आम्हाला द्याव्यात, अशी विनंती आम्ही प्रत्येकाला करत होतो. लोक कोड्यात पडायचे. काहीजण लगेच हसून हो म्हणायचे, तर काहीजण कारण विचारायचे. हा प्रश्न आला, की आम्ही उत्तर द्यायचो, ‘ते काही आम्ही सांगू शकत नाही. ते आमचं व्यावसायिक गुपित आहे.’
आम्हाला आता रिकाम्या ट्यूब मिळत होत्या. आमच्या वॉशिंग मशीनच्या शेजारी थोडी मोकळी जागा होती. तिथं एक तपकिरी रंगाचं पुठ्‌ठ्यांचं रिकामं खोकं मी ठेवलं आणि त्यात या ट्यूब साठवू लागलो. जसजसा हा साठा वाढायला लागला, तसतशी माझी आई चिडचिड करू लागली. लोकांनी वापरलेल्या, चुरगाळलेल्या ट्यूब पाहून तिचा संताप होऊ लागला. एक दिवस ती खूप भडकली. तिनं आम्हाला शेवटचं विचारलं, की हा काय प्रकार आहे. आम्ही तिलाही ‘व्यावसायिक गुपित’ हेच उत्तर दिलं. हे असं उत्तर ऐकून तिच्या संतापाचा स्फोटच झाला. ती म्हणाली, ‘तुम्ही हा जो काही गोंधळ घातला आहे, त्याचं ताबडतोब काहीतरी करा. नाहीतर मी हे सगळं उचलून बाहेर फेकून देईन.’
मग मी आणि माईकनं तिला समजावून सांगायचा खूप प्रयत्न केला. खूपदा विनंत्या केल्या. आम्ही तिला सांगितलं, की लवकरच आमच्याकडे या ट्यूबचा पुरेसा साठा होईल आणि आम्ही उत्पादन सुरू करू शकू. आपल्या काही शेजाऱ्यांच्या पेस्ट संपतच आल्या आहेत. त्यामुळे त्यांच्याकडूनही आम्हाला दोन–तीन दिवसांत ट्यूब मिळतील.
खूपदा सांगितल्यावर अखेरीस तिनं आम्हाला एका आठवड्याची मुदत दिली.
या अचानक आलेल्या अडचणीमुळे आम्हाला उत्पादन सुरू करण्याची तारीख अलिकडे घ्यावी लागली. त्यामुळे आमच्यावर कामाचा दबाव वाढला. आम्ही त्या वेळेत उत्पादन सुरू करू शकलो नसतो, तर आमची पहिली भागीदारी फेकून देण्यात आली असती. शेवटी आम्ही कामाची वाटणी केली. ‘दाताच्या डॉक्टरांनी वारंवार दात घासायला सांगितले आहेत,’ असा प्रचार करण्याची जबाबदारी माईकनं स्वीकारली, तर मी उत्पादन सुरू करण्यासाठी जुळवाजुळव करू लागलो.
आमच्या गॅरेजमध्येच आमची कार्यशाळा होती. उत्पादन सुरू केलं होतं. आमची गॅरेजमध्ये काहीतरी खुडबुड सुरू होती. एकदिवस माझे डॅड एका मित्रासह, आम्ही काय करतो आहोत ते पाहाण्यासाठी आले. या नऊ वर्षीय जोड गोळीचं उत्पादनाचं काम पूर्ण जोशात चालू होतं. गॅरेजमध्ये सगळीकडे पांढरी पावडर पसरली होती. एका लांब टेबलावर शाळेतून आणलेली पुठ्‌ठ्याची छोटी खोकी होती. लोखंडी जाळी असलेली एक कोळशांची शेगडीही धगधगत होती.
गॅरेजमध्येच आमचं काम सुरू असल्यानं डॅड अलिकडेच गाडी लावून आत आले. त्यावेळी आम्ही स्टीलच्या भांड्यामध्ये टुथपेस्टच्या रिकाम्या ट्यूब वितळवत होतो. त्या काळी टूथपेस्ट प्लास्टिकच्या ट्यूबमध्ये येत नसत. त्या ट्यूब शिशाच्या असायच्या. आम्ही आधी त्या ट्यूब जाळून त्यावरचा रंग काढून टाकायचो. नंतर त्या स्टीलच्या भांड्यात वितळायला ठेवायचो. पुठ्‌ठ्याच्या खोक्यांमध्ये आम्ही प्लास्टर अॉफ पॅरीस ओतून साचे केले होते. ट्यूब वितळून शिसं मिळालं, की ते आम्ही या साच्यांमध्ये ओतायचो. गॅरेजमध्ये पसरलेली पांढरी पावडर म्हणजे प्लास्टरच होतं. गडबडीत माझा धक्का प्लॅस्टर अॉफ पॅरिसच्या पिशवीला लागला होता आणि सगळ्या गॅरेजभर जणू हिमवादळ झाल्यासारखं दिसत होतं. डॅड आले, तेव्हा मी वितळलेलं शिसं प्लास्टरच्या साच्यात ओतत होतो. बाबांनी ते पाहिलं. ‘हळू... काळजी घे.’ ते म्हणाले. मी वर न बघता मान हलवली. हातातलं काम संपल्यावर मी भांडं खाली ठेवलं आणि डॅडकडे पाहून हसलो.
‘काय करताय तुम्ही?’ डॅडनं विचारलं.
‘तुम्ही जे सांगितलं होतं तेच. आपण आता श्रीमंत होणार आहोत.’ मी उत्तर दिलं.
‘हो... आणि आम्ही भागीदार आहोत,’ माईक हसत हसत म्हणाला.
‘आणि त्या प्लास्टरच्या साच्यात काय आहे?’ डॅडनं विचारलं.
‘बघा ना... ही बॅच चांगली असेल,’ मी उत्तर दिलं.
मग मी एका छोट्या हातोडीनं साच्याच्या मध्यभागी असलेल्या सीलवर हळूच फटका दिला. साचा उघडल्यानंतर आतली धातूची गोल नाणी बाहेर पडली.
‘अरे देवा, तुम्ही शिशाची नाणी पाडत आहात!’ डॅड म्हणाले.
‘अगदी बरोबर,’ माईक म्हणाला,’ तुम्ही जे सांगत होता, तेच तर आम्ही करतो आहोत. आम्ही पैसे मिळवत आहोत.’
ते ऐकून डॅडचे मित्र वळले आणि हसत सुटले. मग माझे डॅडही हसले. त्यांनी आपलं डोकं हलवलं. काय दृश्य होतं ते. एका गॅरेजमध्ये पेटलेली कोळशाची भट्टी, वापरून झालेल्या टूथपेस्टच्या ट्यूब, साचे, पसरलेलं प्लास्टर, प्लास्टरमुळे पांढरी झालेली आणि या कानापासून त्या कानापर्यंत हसणारी दोन मुलं त्यांच्यासमोर उभी होती.
मग डॅडनं आम्हाला काम थांबवून बाहेरच्या पायरीवर बसायला सांगितलं. आम्ही तसे बसलो. डॅडही आमच्या शेजारी बसले आणि मंद हसत आम्हाला विचारलं, ‘बनावट वस्तू या शब्दाचा अर्थ तुम्हाला माहीत आहे का?’ त्यांनी आम्हाला ते सारं समजावून सांगितलं आणि आमची सारी स्वप्नं त्या क्षणी भंगली. ‘हे सारं बेकायदेशीर आहे?’ माईकनं कातर आवाजात त्यांना विचारलं.
डॅडचे मित्र म्हणाले, ‘जाऊ दे. ते त्यांच्यातील नैसर्गिक कौशल्य आजमावून पाहात असतील.’
डॅडनं त्यांच्याकडे धारदार नजरेनं पाहिलं. पुन्हा आमच्याकडे वळून हळूवारपणे म्हणाले, ‘हो. हे बेकायदेशीर आहे; पण तुम्ही मुलांनी खूपच सर्जनशीलता आणि नवे विचार दाखवलेत. सोडू नका. असाच विचार करत राहा. मला तुमचा अभिमान वाटतो.’
डॅड गेल्यानंतर मी आणि माईक त्याच पायरीवर जवळपास वीस मिनिटं सुन्नपणे बसून होतो. आम्ही खूप निराश झालो होतो. आमचा व्यवसाय सुरू झाल्यादिवशीच बंद पडला होतो. अखेरीस आम्ही तिथून उठलो आणि सारा गोंधळ आवरायला घेतला. अंगावरची धूळ झटकत मी माईकला म्हणालो, ‘जिमी म्हणाला तेच बरोबर आहे. आपण गरीबच आहोत.’
त्याचवेळी डॅड परत येत होते. त्यांनी ते ऐकलं. ते म्हणाले, ‘तुम्ही जर प्रयत्न सोडणार असाल, तर तुम्ही खरोखरच गरीब आहात. तुम्ही काहीतरी करू पाहात आहात, ही सर्वांत महत्त्वाची गोष्ट आहे. काहीजण फक्त बोलतात आणि श्रीमंत होण्याची स्वप्नं पाहातात. तुम्ही काहीतरी करायचा प्रयत्न केलात आणि माझ्यासाठी हे महत्त्वाचं आहे. मला तुमचा खरंच अभिमान वाटतो. म्हणूनच माझं ऐका, प्रयत्न करत राहा. थांबू नका.’
मी आणि माईक शांतपणे उभे होतो. डॅडचं बोलणं आवडतही होतं; पण काय करावं ते सुचत नव्हतं.
‘मग डॅड तुम्ही श्रीमंत का नाही?’ मी विचारलं.
‘कारण मी शालेय शिक्षक झालो. आम्ही शिक्षक श्रीमंत होण्याचा विचार करत नाही. आम्हाला शिकवणंच आवडतं. तुम्हाला मदत करायला मला खरंच आवडलं असतं; पण पैसे कसे मिळवावेत हे मलाच माहीत नाही.’
आता मी आणि माईक स्वच्छता करू लागलो होतो.
तेवढ्यात डॅड म्हणाले, ‘तुम्हा मुलांना श्रीमंत कसं व्हायचे हे शिकायचं असेल, तर मला विचारून उपयोग नाही. माईक, तू तुझ्या डॅडशी याविषयी बोल.’
‘माझे डॅड?’ माईकच्या चेहऱ्यावरचं आश्चर्य लपत नव्हतं.
‘होय तुझेच डॅड,’ माझे डॅड हसत म्हणाले. ‘तुझ्या डॅडचे आणि माझे बँकर एकच आहेत. ते कायम तुझ्या डॅडची स्तुती करतात. पैसे मिळवण्याच्या बाबतीत तुझे डॅड खूपच हुशार आहेत, असं ते सांगतात.’
‘माझे डॅड?’ माईकनं पुन्हा एकदा अविश्वासानं विचारलं. ‘तुम्ही म्हणता तसं असेल, तर मग शाळेतल्या इतर मुलांसारखं छान घर आणि गाडी आमच्याकडे का नाही?’
‘छान घर आणि गाडी असणं म्हणजे तुम्ही श्रीमंत आहात, असं नसतं. याचा अर्थ असाही नाही, की पैसे कसे कमवायचे हे तुम्हाला कळतं,’ माझे डॅड सांगत होते, ‘जिमीचे वडील उस लागवड करणाऱ्या कंपनीत काम करतात. ते माझ्यापेक्षा फार काही वेगळे नाहीत. ते कंपनीसाठी काम करतात आणि मी सरकारसाठी. कंपनीनं त्यांना गाडी दिली. उद्या कंपनी संकटात सापडली, तर त्यांच्याकडे काहीच नसेल. तेही संकटातच सापडतील. माईक तुझे डॅड वेगळे आहेत. ते एका साम्राज्याचीच उभारणी करत आहेत आणि माझ्या अंदाजानुसार ते काही वर्षातच अतिशय श्रीमंत होतील.’
हे ऐकून मी आणि माईक एकदम खूष झालो. पुन्हा एकदा आम्ही आमच्या बंद पडलेल्या व्यवसायाचा गोंधळ निस्तरायला घेतला. स्वच्छता करता करताच आम्ही माईकच्या डॅडशी कधी आणि कसं बोलायचं हे ठरवू लागलो. माईकचे डॅड खूप वेळ काम करत आणि ते घरीही उशिरा परतत, त्यामुळे त्यांची वेळ कशी घ्यायची हाच प्रश्न होता. अनेक गोदामं, साखळी दुकानं, बांधकाम कंपनी आणि तीन उपहारगृहांचे ते मालक होते. त्यामुळे त्यांना घरी परतण्यास रोजच उशीर होई.
आमची स्वच्छता पूर्ण झाल्यानंतर माईकनं घरी जाण्यासाठी बस पकडली. तो त्याच रात्री त्याच्या डॅडशी बोलणार होता. ते आम्हाला श्रीमंत व्हायला शिकवतील का, असंही विचारणार होता. कितीही उशीर झाला, तरी तो डॅडशी बोलून मला कळवणार होता. त्यानं मला तसं वचनच दिलं होतं.
रात्री साडेआठ वाजता त्याचा फोन आला.
‘ओके. पुढच्या शनिवारी,’ असं म्हणत मी फोन ठेवला. माईकच्या डॅडनं आम्हाला भेटायचं मान्य केलं होतं.
मी शनिवारी सकाळी साडेसात वाजता गावाच्या गरीब भागात जाणारी बस पकडली.
*अभ्यासाची सुरुवात*
‘‘मी तुम्हाला एका तासाचे दहा सेंट्स देईन.’’
ते वर्ष १९५६ असलं, तरी त्या काळच्या पगाराच्या मानानंही तासाला दहा सेंट्स कमीच होते.
मायकेल आणि मी त्याच्या डॅडला सकाळी आठ वाजता भेटलो. ते कामात खूपच गुंतलेले होते. त्यांनी कामाला सुरुवात करूनही तास उलटून गेला होता. मी जेव्हा त्यांच्या साध्या, छोट्या आणि नीटनेटक्या घराशी पोहोचलो, तेव्हा त्यांचा बांधकाम मुकादम ट्रक घेऊन बाहेर पडत होता.
माईकनं दार उघडत सांगितलं, ‘डॅड फोनवर बोलत आहेत. त्यांनी आपल्याला मागीलदारी पोर्चच्या जवळ थांबायला सांगितलं आहे.’ त्याच्या जुन्या होत चाललेल्या घराचा उंबरठा ओलांडून मी लाकडी जमिनीवर पाय ठेवला. तिथंही करकर आवाज झाला. दाराच्या आत स्वस्तातली चटई अंथरलेली होती. सततच्या ये–जा करण्यामुळे जमीन खराब झाली होती आणि ती झाकण्यासाठीच ही चटई होती. चटई जरी स्वच्छ असली, तरी ती बदलायला आलीच होती.
त्यांच्या बैठकीच्या खोलीत प्रवेश केल्यानंतर तर मला कोंडल्यासारखंच झालं. ती अरुंद खोली जुन्या आणि कुबट वास येणाऱ्या फर्निचरनं गच्च भरली होती. त्या सगळ्या गोष्टी म्हणजे जुनं फर्निचर गोळा करणाऱ्यांसाठी पर्वणीच होती. माझ्या आईपेक्षा थोड्या जास्त वयाच्या दोन स्त्रिया कोचावर बसल्या होत्या. त्यांच्यापलीकडे एक पुरुष बसला होता. त्यानं कामगारांप्रमाणे खाकी रंगाचा शर्ट आणि त्याच रंगाची सैलशी पँट घातली होती. कपडे इस्त्री केलेले होते; पण त्यांना स्टार्च नव्हता. ते माझ्या डॅडपेक्षा साधारण दहा वर्षांनी मोठे असावे. म्हणजे पंचेचाळीस वर्षांचे असतील. मी आणि माईक त्यांच्या जवळूनच गेलो. त्यावेळी ते आमच्याकडे पाहून हसले. आम्ही स्वयंपाकघराकडे गेलो. तिथूनच पोर्चकडे जाता येत होतं. मीही त्यांच्याकडे पाहून लाजून हसलो.
‘कोण आहेत ते?’ मी विचारलं.
‘ते माझ्या डॅडसाठी काम करतात. ते वयस्कर गृहस्थ त्यांच्या गोदामांचं काम पाहातात, तर त्या दोघी उपहारगृहांच्या मॅनेजर आहेत. बांधकामावरचा मुकादम तू येतानाच पाहिलास. इथून पन्नास मैलांवर एका रस्त्याचं काम सुरू आहे. तिथं तो काम करतो.’
‘कायम हे असंच सुरू असतं?’ मी विचारलं.
माझ्याजवळ बसण्यासाठी खुर्ची ओढत माईक म्हणाला, ‘कायम नाही; पण बहुतेक वेळा.’
‘आम्हाला पैसे कसे मिळवायचे हे शिकवाल का, असं मी त्यांना विचारलं,’ माईक सांगत होता.
‘मग ते काय म्हणाले?’ मी सावध जिज्ञासेनं विचारलं.
‘आधी त्यांच्या चेहऱ्यावर गमतीदार हसू उमटलं. मग ते म्हणाले, ‘मी तुम्हाला अॉफर देतो.’’
‘ओह,’ भिंतीला टेकून खुर्चीला हेलकावे देत मी म्हणालो. खुर्चीचे पुढचे पाय वर होते आणि मागच्या पायांवर सारं वजन होतं. माईकही तसाच बसला होता.
‘कसली अॉफर देणार आहेत ते?’ मी विचारलं.
‘माहीत नाही; पण आता बोलतीलच ते.’
तेवढ्यात माईकचे डॅड जुनाट पडद्याआडून एकदम आमच्यासमोर आले. आम्ही चटकन उभे राहिलो, ते आदर दाखवण्यासाठी नाही, तर घाबरल्यामुळे.
‘मग मुलांनो, तयार?’ त्यांनी दुसरी खुर्ची ओढत विचारलं.
त्यांच्यासमोर बसण्यासाठी आम्हीही आमच्या खुर्च्या ओढल्या आणि मानेनंच होकार दिला.
ते सहा फूट उंच होते आणि वजन दोनशे पाउंड तरी असावं. माझे डॅड त्यांच्यापेक्षा उंच आणि साधारण तेवढ्याच वजनाचे होते. फक्त ते माईकच्या डॅडपेक्षा पाच वर्षांनी मोठे होते. ते दिसायला साधारण सारखे असले, तर विचार वेगळे होते. उत्साह मात्र समान होता.
‘रॉबर्ट, माईक मला सांगत होता, की तुला पैसे कसे मिळवायचे, हे शिकायचं आहे.’
मी लगेच होकारार्थी मान हलवली खरी; पण मनात थोडीशी भीती होतीच.
‘ओके. मग माझी अॉफर ऐका. मी तुम्हाला शिकवेन; पण शाळेत, वर्गात शिकवतात तसं नाही. तुम्ही माझ्यासाठी काम करा, मी तुम्हाला शिकवेन. काम न करता मी काही शिकवणार नाही. शाळेतल्याप्रमाणे तुम्ही एकाजागी बसून राहाल आणि मी शिकवेन, असं तुम्हाला वाटत असेल, तर तसं काही होणार नाही. माझ्या दृष्टीनं ते वेळ वाया घालवणं आहे. त्यामुळे शिकायचं असेल, तर काम करावंच लागेल. माझी हीच अॉफर आहे. स्वीकारा किंवा सोडून द्या.’
‘मी एक प्रश्न विचारू?’ मी विचारलं.
‘नाही. स्वीकारा किंवा सोडून द्या. माझ्यामागे खूप कामं आहेत. माझा वेळ वाया घालवू नका. तुम्ही जर निर्णयच घेऊ शकत नसाल, तर पैसे कसे मिळवायचे हे तुम्ही कधीच शिकू शकणार नाही. संधी येतात आणि जातात. त्यामुळे वेगानं निर्णय घेणं हेही एक कौशल्यच आहे. आताही तुमच्यासमोर एक संधीच उभी आहे आणि मुळात ती तुम्हालाच हवी होती. तुमच्याकडे दहा सेकंद आहेत. शाळा सुरू करायची की बंद, हे तुम्हीच ठरवा,’ माईकचे डॅड खट्याळपणे म्हणाले.
‘मी स्वीकारतो.’
‘मी स्वीकारतो,’ मी आणि माईक एकापाठोपाठ म्हणालो.
‘छान.’ माईकचे डॅड म्हणाले. ‘दहा मिनिटांतच मिसेस मार्टिन येतील. मी त्यांच्याशी बोलतो. तुम्ही त्यांच्यासोबत माझ्या दुकानात जा आणि कामाला लागा. मी तुम्हाला तासाला दहा सेंट्स देईन आणि तुम्हाला दर शनिवारी तीन तास काम करावं लागेल.’
‘पण आज आमची सॉफ्टबॉलची मॅच आहे,’ मी म्हणालो.
‘स्वीकार कर किंवा सोडून दे,’ माईकचे डॅड जरा कठोर आवाजात बोलले.
मॅच खेळण्यापेक्षा शिकणं आणि काम करण्याची निवड करत मी म्हणालो, ‘मी स्वीकार करतो.’
*३० सेंट्स नंतर*
एका सुरेख शनिवारी सकाळी नऊ वाजता मी आणि माईक मिसेस मार्टिनसोबत काम करत होतो. त्या स्वभावानं अगदी गरीब आणि दयाळू होत्या. त्या म्हणायच्या, की माईक आणि माझ्याकडे पाहून त्यांना त्यांच्या मुलांची आठवण येते. त्यांची दोन्ही मुलं मोठी झाल्यानंतर घर सोडून निघून गेली होती. त्यांचा कष्ट करण्यावर खूप विश्वास होता आणि त्या आम्हाला सतत कामात ठेवत असत. त्या स्वभावानं मऊ असल्या, तरी काम करून घेण्याच्याबाबतीत कडक होत्या. त्या तीन तासांत त्या आम्हाला शेल्पवरून हवाबंद असलेले डबे खाली काढून, स्वच्छ पुसून पुन्हा जागीच ठेवायला लावायच्या. हे अतिशय कंटाळवाणं आणि निरस काम होतं.
माईकचे डॅड, ज्यांना मी माझे श्रीमंत डॅड म्हणतो, त्यांच्या मालकीच्या खूप मोठं पार्किंग असलेल्या नऊ सुपर शॉपी होत्या. सकाळी ७ ते रात्री ११ वाजेपर्यंत उघड्या असणाऱ्या हल्लीच्या ७–११ दुकानांनी ती सुरुवातीची आवृत्ती होती. अगदी घराजवळची किराणामालाची दुकानं! तिथं लोक दूध, ब्रेड, बटर आणि सिगारेट्स विकत घेत. हवाईमध्ये एअर कंडिशनर येण्याआधीचे ते दिवस होते. उष्णतेमुळे दुकानांची दारं बंद करता येत नसत. पार्किंग आणि रस्त्याकडे तोंड असलेली दारं उघडी ठेवावी लागत. त्यामुळे रस्त्यावरून गाडी गेली किंवा पार्किंगमध्ये गाडी आली, की दुकानातही धूळ येई. तर, एअर कंडिशनर येईपर्यंत आमची नोकरी टिकणारी होती.
त्यानंतरचे तीन आठवडे मी आणि माईक ठरलेल्या वेळी मिसेस मार्टिसमोर हजर व्हायचो आणि तीन तास सतत काम करायचो. दुपारी काम संपलं, की त्या आमच्या हातावर दहा सेंटची तीन नाणी ठेवायच्या. वयाच्या नवव्या वर्षी तीन सेंट्ससाठी शनिवार सकाळी तीन तास काम करणं नक्कीच उत्साहवर्धक नव्हतं. त्याकाळी कॉमिक पुस्तकं दहा सेंट्सना मिळत. मी माझे तीस सेंट्स त्या पुस्तकांवरच खर्च करायचो आणि घरी परतायचो.
चौथ्या आठवड्यातील बुधवारपर्यंत मी हे काम सोडून देण्याच्या विचारांपर्यंत आलो होतो. माईकचे डॅड पैसे कसे मिळवायचे हे शिकवणार असल्यामुळे मी हे काम करायला तयार झालो होतो. आता मात्र मी तासाला दहा सेंट्सचा गुलाम झालो होतो. त्या पहिल्या शनिवारनंतर तर मी माईकच्या डॅडला पाहिलंही नव्हतं.
‘मी हे थांबवतो आहे,’ मी जेवताना माईकला सांगितलं. आमचं शाळेतलं जेवण अगदीच सामान्य होतं. शाळाही नीरस होती आणि शनिवारही मोकळा राहिलेला नव्हता. आकर्षण होतं, ते फक्त तीस सेंट्सचं.
माझं बोलणं ऐकून माईक हसला.
‘‘का हसलास?’’ मी माईकला चिडून विचारलं.
‘‘डॅड म्हणाले, असंच घडेल. तू थांबण्यासाठी तयार असशील, तर ते तुला भेटतील,’’ तो म्हणाला.
‘‘काय?’’ मी संतापून विचारलं. ‘‘ते मला वीट येण्याची वाट पाहात आहेत का?’’
‘‘तसंच काहीतरी असावं,’’ माईक सांगू लागला, ‘‘माझे डॅड थोडे वेगळे आहेत. त्यांची शिकवण्याची पद्धत तुझ्या डॅडपेक्षा वेगळी आहे. तुझे डॅड आणि मॉम भाषण ठोकतात आणि माझे डॅड शांत असतात. ते खूप कमी बोलतात. तू फक्त शनिवारपर्यंत थांब. मी त्यांना तू तयार असल्याचं सांगेन.’’
‘‘तुला असं म्हणायचं आहे का, की त्यांनी त्यासाठीच हे सारं केलं.’’
कदाचित तसंही असू शकेल. डॅड तुला शनिवारी समजावून सांगतील.’’
*शनिवारी–रांगेत...*
मी आता आल्या प्रसंगाला धैर्यानं तोंड देणार होतो. तशी तयारीही केली होती. माझे खरे डॅड, म्हणजे गरीब डॅडही त्यांच्यावर संतापले होते. ही बालमजुरी आहे आणि त्यांची चौकशीच करायला हवी, असं त्यांचं म्हणणं होतं. ते मला म्हणाले, की मी तासाला २५ सेंट्सची मागणी करावी आणि ती वाढ मिळत नसेल, तर सरळ काम सोडून द्यावं.
‘‘ही असली कामं करण्याची तुला गरज नाही,’’ त्यांनी रागावून सांगितलं.
शनिवारी सकाळी आठच्या ठोक्याला मी माईकच्या घराच्या जुनाट दारात होतो.
‘खुर्ची घे आणि रांगेत थांब.’ घरी पाउल टाकल्या टाकल्या माईकच्या डॅडनं मला सांगितलं. तेवढं सांगून ते शयनगृहाजवळच्या छोट्या कार्यालयात निघून गेले.
मी खोलीत इकडेतिकडे पाहिलं; पण माईक कुठंच दिसत नव्हता. मला अवघडल्यासारखं झालं होतं. चार आठवड्यांपूर्वी मी ज्या स्त्रिया जिथं बसलेल्या पाहिल्या होत्या, त्या तिथंच होत्या. मी त्यांच्याकडे पाहिलं. त्या माझ्याकडे पाहून हसल्या आणि मला जागा करून देण्यासाठी थोड्या सरकल्या.
मी तिथं बसून पंचेचाळीस मिनिटं होऊन गेली होती. आता मी उकळायच्या बेतात होतो. त्या दोन स्त्रिया काम संपवून सुमारे तीस मिनिटांपूर्वीच गेल्या होत्या. त्यांच्यानंतर एक वृद्ध गृहस्थ माईकच्या डॅडला भेटले. वीस मिनिटं ते बोलत होते. आता तेही गेले होते.
घर रिकामं होतं आणि हवाईमधल्या त्या सुंदर दिवशी मी एका जुनाट, अंधाऱ्या खोलीत बसलो होतो. आमच्यासारख्या लहान मुलांचा गैरफायदा घेणाऱ्या माईकच्या डॅडची वाट पाहात होतो. अॉफिसमधून त्यांच्या बोलण्याचा आवाज ऐकू येत होता. ते फोनवर बोलत होते. आपलं काम करत होते आणि माझ्याकडे दुर्लक्ष करत होते. मला ते सारं जाणवत होतं. शेवटी मी कंटाळून आणि संतापून निघून जाण्याचा विचार करत होतो; पण काही कारणानं थांबलो.
शेवटी त्यानंतर पंधरा मिनिटांनी, बरोबर नऊ वाजता श्रीमंत डॅड त्यांच्या अॉफिसच्या बाहेर आले. काहीच बोलले नाहीत. त्यांनी मला त्यांच्या त्या रंगहीन आणि काळोख्या अॉफिसमध्ये येण्याची खूण केली.
अॉफिसच्या खुर्चीत बसून गोल फिरत ते मला म्हणाले, ‘‘तुला वाढ हवी आहे. नाहीतर तू सोडून जाशील.’’
‘‘आपलं जे ठरलं होतं, त्यातल्या तुमच्याकडच्या भागाचं पालन तुम्हीच केलेलं नाही,’’ डोळ्यात पाणी आणून मी फटकन बोलून गेलो. शेवटी नऊ वर्षांचा मुलगा एवढ्या मोठ्या माणसाला कसं तोंड देणार होता.
‘‘तुम्ही असं म्हणाला होता, की जर मी तुमच्यासाठी काम केलं, तर तुम्ही मला शिकवाल. मी तुमच्यासाठी काम केलं आहे. खूप मेहनत केली आहे. या कामासाठी मी सॉफ्टबॉलची मॅच सोडली आणि तुम्ही मात्र तुमचा शब्द पाळत नाही. तुम्ही मला काहीही शिकवलं नाहीत. गावातले लोक तुम्हाला लुच्चा मनुष्य समजतात आणि तुम्ही तसेच आहात. तुम्ही अधाशी आहात. येणारा सगळा पैसा तुम्हाला स्वत:साठीच हवा आहे. तुम्ही आपल्या कर्मचाऱ्यांची अजिबात काळजी घेत नाही. तुम्ही मला बाहेर बसून राहायला लावलंत. मला अजिबात चांगली वागणूक दिली नाहीत. मी एक छोटा मुलगा आहे आणि मला तुम्ही चांगलंच वागवायला हवंत.’’
श्रीमंत डॅड त्यांच्या खुर्चीवर हनुवटीला हात लावून बसले होते. ते माझ्याकडे एकटक बघत होते. जणू ते मला जोखत होते.
‘‘अगदी काही वाईट नाही,’’ ते म्हणाले, ‘‘एका महिन्याच्या आतच तू माझ्या इतर कर्मचाऱ्यांसारखाच झालास.’’
‘‘काय?’’ मी विचारलं. ते काय म्हणत होते, ते मला समजतच नव्हतं. मी माझं गाऱ्हाणं सुरूच ठेवलं. ‘‘मला वाटलं, की आपल्या कराराचा तुमचा भाग तुम्ही पाळाल. मला शिकवाल; पण त्याऐवजी तुम्ही माझा छळ करत आहात. हा निष्ठुरपणाच आहे.’’
श्रीमंत डॅड शांतपणे म्हणाले, ‘‘मी तुला शिकवतोच आहे.’’
‘‘तुम्ही मला काय शिकवलंत? काहीच नाही.’’ मी रागावून म्हणालो, ‘‘मी अगदी क्षुल्लक रकमेवर तुमच्यासाठी काम करण्याचं मान्य केल्यानंतर तुम्ही माझ्याशी एक शब्दही बोलला नाहीत. एका तासाला फक्त दहा सेंट्स. खरंतर याबाबत सरकारलाच कळवायला हवं. आपल्याकडे बालमजुरीविरोधातले कायदे आहेत आणि तुम्हाला हेही माहीत असेल, की माझे डॅड सरकारी कर्मचारी आहेत.’’
‘‘आता मात्र तू माझ्याकडे काम करणाऱ्या बहुतेक लोकांसारखा बोलू लागला आहेस. असं झालं, की मी त्यांना झापतो किंवा ते काम सोडून जातात.’’
‘‘तुम्हाला नक्की म्हणायचं तरी काय आहे?’’ मी आता वयाच्या मानानं बराच धीट झालो होतो. ‘‘तुम्ही खोटं बोललात. मी तुमच्यासाठी काम केलं; पण तुम्हीच शब्द पाळला नाहीत. तुम्ही मला काहीच शिकवलं नाहीत.’’
‘‘तुला कसं समजलं, की मी तुला काहीच शिकवलं नाही,’’ त्यांनी शांतपणे विचारलं.
‘‘तुम्ही माझ्याशी बोललादेखील नाहीत. मी तुमच्यासाठी तीन आठवडे काम केलं आणि तुम्ही मला काहीच शिकवलं नाहीत,’’ मी पुन्हा तेच सांगितलं.
‘‘शिकवायचं म्हणजे नक्की काय करायचं? व्याख्यान द्यायचं?’’ त्यांनी विचारलं.
‘‘हो.’’ मी उत्तर दिलं.
‘‘ते शाळेत,’’ ते हसत म्हणाले, ‘‘पण जगणं असं शिकवत नाहीत. मी तर असं म्हणेन, की आपलं आयुष्यच सर्वाेत्तम शिक्षक आहे. बहुतेकवेळा हे जीवन तुमच्याशी काहीच बोलत नाही. ते तुम्हाला ढकलत राहातं. जीवनातला प्रत्येक धक्का सांगत असतो, की उठ, जागा हो. मला वाटतं तू हे शिकावंस.’’
‘‘या माणसाला नक्की काय म्हणायचं आहे?’’ मी मनातल्या मनात स्वत:लाच विचारलं. ‘‘जीवन धक्का देतं, म्हणजे ते माझ्याशी बोलतं?’’ ही नोकरी सोडावी लागणार, हे मला कळून चुकलं. मी अशा माणसाशी बोलत होतो, ज्याला डांबून ठेवण्याची नितांत आवश्यकता होती.
‘‘तू जर या जीवनाकडून, जगण्याकडून ज्ञान मिळवलंस, तर उत्तम प्रगती करशील आणि नाही मिळवलंस, तरी ते तुला धक्के देत राहील. काहीजण या धक्क्यांनी चिडतात, घाबरतात आणि मागे सरतात. अर्थात, ते मागे सरतात ते त्यांच्या मालकाविरुद्ध किंवा नोकरी, पती किंवा पत्नीविरुद्ध. आपलं आयुष्यच आपल्याला धक्का देतंय, काहीतरी सांगू पाहातंय, हे त्यांना समजतच नाही.’’
ते नक्की काय बोलत आहेत, हे मला समजतच नव्हतं.
‘‘आपल्या साऱ्यांना हे आयुष्यच धक्के देत असतात. काहीजण लढतात, तर काहीजण सोडून देतात. लढा देणारे अशा प्रत्येक धक्क्याचं स्वागत करतात. या थोड्या लोकांना त्यातला प्रत्येक धडा घ्यायचा असतो. शिकायचा असतो. ते शिकतात आणि पुढे जात राहातात. बहुतेक जण सोडून देतात. तुझ्यासारखे फार थोडे लढा देतात.’’
श्रीमंत डॅड उठले आणि त्यांनी करकर आवाज करणारी ती खिडकी बंद केली. खरंतर ती दुरुस्तीलाच आली होती. ‘‘तू जर हा धडा शिकलास, तर तू सूज्ञ, जाणकार, श्रीमंत आणि सुखी–समाधानी होशील. शिकला नाहीस, तर आयुष्यभर कमी पगार देणाऱ्या मालकांना किंवा नोकरीला दोष देत राहाशील. कधीतरी काहीतरी घडेल आणि पैशांचे सारे प्रश्न सुटून जाशील, या आशेवर जगत राहाशील.’’
मी ऐकतो आहे का आणि मला काही समजतं आहे का, हे पाहाण्यासाठी ते माझ्याकडे वळले. आमची नजरानजर झाली. आता आम्ही काहीच बोलत नव्हतो. आमचे डोळे एकमेकांशी बोलत होते. त्यांचं बरोबर होतं. मी लढा देत होतो. मलाच तर पैसे कसे मिळवायचे हे शिकायचं होतं. याचाच अर्थ ते बरोबर होते आणि मी त्यांनाच दोष देत होतो.
श्रीमंत डॅड बोलतच होते, ‘‘तू जर लढाऊ बाण्याचा नसशील, तुझ्यामध्ये जर येईल त्या परिस्थितीला तोंड देण्याचं धैर्य नसेल, तर आयुष्यानं जरा धक्का दिला, की तू ती गोष्ट सोडून देशील. तू आयुष्यभर सावधानतेनंच जगशील. न दिसणाऱ्या भीतीनं दडपून जाशील. ज्या गोष्टी घडण्याची शक्यता नाही, त्याची चिंता करत बसशील. ही मंडळी अशीच जगत राहातात आणि एक दिवस नीरस आयुष्य संपवून मरून जातात. या अशा आयुष्यात तुला मित्रही खूप असतील. त्यांना तू आवडतही असशील; कारण त्यांच्याही दृष्टीनं तू मेहनती माणूस असतोस. योग्य त्या गोष्टी साधत तू खूपच सावधानतेनं जगत असतोस. खरी गोष्ट ही असते, की तुम्ही जीवनापुढे शरणागती पत्करलेली असते. तुमच्या आत कुठेतरी खोलवर भीती दडलेली असते. सुरक्षित न वाटणारी गोष्ट करण्याची भीती. तुम्हाला जिंकायचं असतं; पण हरण्याची भीती मधे येते. ती जिंकण्याच्या आनंदापेक्षा जास्त मोठी वाटते. तुम्हाला हेही जाणवत असतं, की तुम्ही कधीच आव्हान स्वीकारलेलं नाही. फक्त सावधानतेनंच खेळला आहात.’’
आमची पुन्हा एकदा नजरानजर झाली. डोळे खूपकाही बोलून गेले.
‘‘म्हणजे तुम्ही मला धक्का देत होता.’’
‘‘काही लोक तसं म्हणतीलही कदाचित,’ श्रीमंत डॅड हसत म्हणाले. ‘‘मी फक्त तुला जरा जीवनाची चव दाखवली.’’
‘‘जीवनाची कसली चव?’’ अजूनही मी रागात होतो; पण अधिक बोलण्याची, त्यांच्याकडून जाणून घेण्याची इच्छाही तेवढीच तीव्र होती. आता मी शिकायलाही तयार होतो.
‘हे बघ. माझ्याकडे १५० कर्मचारी काम करतात. एवढ्या लोकांमध्ये तुम्ही दोघंच मला असे भेटलात, की त्यांनी पैसे कसे मिळवायचे, हे शिकण्याची इच्छा व्यक्त केलीत. बाकी कोणी मला याबाबत कधीही काहीही विचारलं नाही. त्यांना कधी पैशांविषयी जाणून घ्यावंसंच वाटलं नाही. म्हणूनच हे सारे आयुष्यातील मोलाची वर्षं पैशांसाठी काम करण्यात घालवतील; पण त्यांना पैसा हा प्रकार नक्की काय आहे, तो कसा मिळवायचा, वाढवायचा, हे कधीच समजणार नाही.’
आता मात्र मी त्यांचं बोलणं मन लावून ऐकत होतो.
‘‘मला माईकनं तुझ्याबद्दल सांगितलं. तुला पैसे कसे मिळवायचे हे शिकायचं आहे, असं तो म्हणाला. मी तुम्हाला शिकवायचं ठरवलं. त्यासाठी वास्तवातला, म्हणजे खऱ्याखुऱ्या आयुष्यातला अभ्यासक्रम तयार करू लागलो. मी तुमच्याशी दम लागेपर्यंत बोललोही असतो; पण माझ्या लक्षात आलं, की तुझी ऐकून घेण्याची तयारी नाही. मग मी ठरवलं, की तुला एक धक्का बसूच दे. त्यानंतरच तू माझं ऐकशील. म्हणूनच मी तुला १० सेंट्स दिले.’’
‘‘दहा सेंट्ससाठी तासभर काम करून मी कोणता धडा शिकलो?’’ मी विचारलं, ‘‘की तुम्ही शोषणकर्ते आहात. कामगारांचं शोषण करत असता हे?’’
श्रीमंत डॅडनं खुर्चीतच एक हेलकावा घेतला आणि ते मनापासून हसले. जरावेळानं हसणं थांबवून म्हणाले, ‘‘तू तुझं मत बदलावंस हे चांगलं. तुझ्यापुढची अडचण मीच आहे, असा विचार करून मला दोष देणं आधी थांबव. तू असाच विचार करत असशील, तर आधी तुला बदलणं हे माझं काम असेल. मुळात तुझ्यापुढची अडचण तूच आहेस, हे लक्षात घे. याचा स्वीकार कर. तसं केलंस, तरच तू बदलू शकतोस. काहीतरी शिकू शकतोस आणि शहाणा होऊ शकतोस. बहुतेक लोकांना वाटतं, की बरोबर आहेत आणि जगातल्या सगळ्यांनी बदलायला हवं. आपलं काहीतरी चुकतंय आणि आपण बदलायला हवं, हे त्यांच्या लक्षातच येत नाही. आणि मी सांगतो ते लक्षात ठेव, सगळ्यांनी बदलण्यापेक्षा आपणच बदलणं जास्त सोपं असतं.’’
‘‘मला काहीच समजत नाहीय,’’ मी म्हणालो.
‘‘सोपं आहे. तुझ्यासमोरच्या अडचणींसाठी तू मला दोष देणं थांबव.’’ श्रीमंत डॅड म्हणाले.
‘‘पण तुम्ही मला फक्त दहाच सेंट्स देता.’’ मी म्हणालो.
‘‘मग तू शिकतोस तरी काय?’’ श्रीमंत डॅडनं हसत हसतच विचारलं.
‘‘हेच की तुम्ही शोषक आहात,’’ मीदेखील हसत म्हणालो.
‘‘बघ, पुन्हा तू तसाच विचार करतो आहेस. तुझ्या दृष्टीनं तुझ्यापुढची मोठी अडचण मीच आहे.’’
‘‘पण तुम्ही आहातच.’’
‘‘तुला असंच वाटत असेल, तर तू काहीच शिकू शकणार नाहीस. समजा तुझं म्हणणं मी मानलं, तर तुझ्यासमोर काय पर्याय आहेत?’’
‘‘तुम्ही जर मला जास्त पैसे दिले नाहीत किंवा माझा सन्मान राखला नाहीत आणि मला शिकवलं नाहीत, तर मी काम सोडेन.’’
‘‘तुझं मत तू चांगल्या प्रकारे मांडलंस,’’ ते म्हणाले, ‘‘आणि बहुतेक जण हेच करतात. ते सोडून जातात. दुसरी नोकरी, चांगली संधी आणि जास्त पगाराचा शोध घेऊ लागतात; पण असं केल्यामुळे तुझ्यापुढचे प्रश्न सुटतील, असं वाटत असेल, तर ते चूक आहे. बहुसंख्य वेळा असं काहीही होत नाही.’’
‘‘मग हा प्रश्न कसा सुटेल? हे तासाला किरकोळ दहा सेंट्स द्यायचे आणि एक स्मितहास्य... यावर कसं चालेल?’’ मी विचारलं.
श्रीमंत डॅड हसले, ‘‘इतर लोक हेच तर करतात. या पगारात भागणार नाही. त्यांना झगडावंच लागेल, हे ठाऊक असूनही ते पगाराचा चेक स्वीकारतात. ते फक्त वाढ होण्याची वाट पाहात राहातात. पगार वाढला, की आपल्यापुढचे प्रश्न सुटतील, असंच त्यांना वाटत राहातं. बहुतेक जण हे असंच करतात. काहीजण आणखी एखादी नोकरी करतात. जास्त कष्ट करतात आणि पुन्हा कमी रकमेचाच चेक त्यांच्या वाट्याला येतो.’’
मी जमिनीकडे टक लावून पाहात होतो. श्रीमंत डॅड मला जे काही सांगू पाहात होते, ते आत्ता कुठे माझ्या ध्यानी येऊ लागलं होतं. हे जे काही चाललं आहे, ती जीवनाची पहिली चव आहे, हेही मला समजत होतं. शेवटी मी वर पाहिलं आणि पुन्हा एकदा विचारलं, ‘‘हा प्रश्न कसा सुटेल?’’
‘‘हे,’’ माझ्या डोक्यावर चापट मारत ते म्हणाले, ‘‘तुझ्या दोन्ही कानांच्या मधे जी गोष्ट आहे, त्यामुळे सुटेल.’’
मग त्यांनी मला एक महत्त्वाची गोष्ट सांगितली. त्यामुळे मात्र ते त्यांच्या इतर कर्मचाऱ्यांपेक्षा आणि माझ्या गरीब डॅडपेक्षा वेगळे होते. त्याचमुळे पुढे ते हवाईतील सर्वांत श्रीमंत व्यक्ती म्हणून गणले गेले होते. मात्र माझे उच्चशिक्षित डॅड आयुष्यभर आर्थिक परिस्थितीशी झगडत राहिले होते. त्यांच्या या अव्दितीय दृष्टिकोनामुळेच साऱ्या जीवनातच फरक घडून आला होता.
त्यांचं हे मत ते मला सतत सांगत असत. यालाच मी धडा क्रमांक एक असं म्हणतो...
*“गरीब आणि मध्यमवर्गीय पैशांसाठी काम करतात*
*श्रीमंतांजवळचा पैसा त्यांच्यासाठी काम करतो.”*
त्या शनिवारच्या सकाळी मी अगदी वेगळा आणि खूप महत्त्वपूर्ण दृष्टीकोन जाणून घेण्याचा प्रयत्न करत होतो. तो माझ्या गरीब डॅडनं शिकवल्यापेक्षा अगदी वेगळा होता. वयाच्या नवव्या वर्षी मला ही जाणीव झाली, की माझ्या या दोन्ही डॅडना माझं शिक्षण तितकंच महत्त्वाचं वाटत होतं. मी अभ्यास करावा, असा या दोघांचाही आग्रह होता. फरक विषयांमध्ये होता.
माझ्या उच्चशिक्षित डॅडनं जे त्यांनी केलं होतं, तेच करण्याची शिफारस केली. ते म्हणायचे, ‘तू खूप अभ्यास कर. उत्तम गुण मिळव, म्हणजे तुला एखाद्या मोठ्या कंपनीत चांगल्या पगाराची सुरक्षित नोकरी मिळेल आणि अशा कंपनीत आपल्याला खूप चांगले फायदे मिळतात, याची खात्री बाळग.’
दुसरीकडे श्रीमंत डॅडना वाटायचं, की मी पैसे कसे काम करतात हे शिकावं. मी एकदा ते शिकलो, की पैसेच माझ्यासाठी काम करू लागतील आणि हे शिक्षण चार भिंतींमध्ये होत नाही, तर भिंतींच्या बाहेरच्या जगात होतं.
श्रीमंत डॅडनं माझा पहिला धडा चालू ठेवला. ‘‘तासाला दहा सेंट्सवर काम करावं लागतं म्हणून तू चिडलास, याचा मला आनंद झाला. तुला जर राग आला नसता आणि तू परिस्थितीचा स्वीकार केला असतास, तर मी तुला सांगितलं असतं, की तुला शिकवणं शक्य नाही. हे बघ खरोखरच शिकायचं असेल, तर त्यासाठी शक्ती आणि पराकोटीची तीव्र इच्छा लागते. या सूत्राचा सगळ्यात मोठा हिस्सा आहे क्रोध. तीव्र भावनेसाठी क्रोध आणि निष्ठा या भावना एकत्रितपणे हव्यात. पैशांचा विषय असेल, तर बहुतेकजण सुरक्षित खेळतात आणि निश्चिंत होतात. तीव्र भावना त्यांना दिशा न देता भीती देते.’’
‘‘म्हणूनच लोक कमी पगाराची नोकरी स्वीकारतात का?’’ मी विचारलं.
‘‘हो,’’ श्रीमंत डॅड म्हणाले, ‘‘काही लोक म्हणतात, की मी कामगारांची पिळवणूक करतो; कारण मी सरकार किंवा एखाद्या कंपनीएवढा पगार देत नाही. मी उलट म्हणतो. माझ्या मते ही मंडळी स्वत:चीच पिळवणूक करून घेत असतात. ती त्यांची भीती आहे. माझी नाही.’’
‘‘मग आपण त्यांना जास्त पगार द्यावा, असं तुम्हाला वाटत नाही का?’’
‘‘नाही. मला तसं वाटत नाही आणि जास्त पैसे देऊनही त्यांचे प्रश्न सुटणार नाहीत. तुझ्या डॅडकडेच पाहा ना. ते खूप पैसे मिळवतात; पण ते त्यांना पुरत नाहीत. खूप पैसे मिळवूनही बहुतेकांच्या डोक्यावर कर्ज असतंच असतं.’’
‘‘म्हणूनच तासाला १० सेंट्स,’’ मी हसत म्हणालो, ‘‘हा धड्याचाच एक भाग होता.’’
‘‘अगदी बरोबर,’’ श्रीमंत डॅड हसून म्हणाले. ‘‘हे पाहा, तुझे डॅड शाळेत गेले. त्यांनी उत्तम दर्जाचं शिक्षण घेतलं, ते उत्तम नोकरीसाठीच. त्यांनी ती मिळालीदेखील. तरीसुद्धा त्यांच्यासमोर आर्थिक प्रश्न आहेतच. पैशांविषयी त्यांना शाळेत काहीच शिकवलं नाही, हेच यामागचं कारण आहे आणि पैशांसाठी काम करण्यावरच त्यांचा विश्वास आहे, हे दुसरं कारण.’’
‘‘पैशांसाठी काम करण्यावर तुमचा विश्वास नाही?’’ मी विचारलं.
‘‘नाही. खरंच नाही,’’ श्रीमंत डॅड म्हणाले. ‘‘तुम्हाला जर पैशांसाठीच काम करायचं असेल, तर शाळेत राहा. हेच शिकण्यासाठी ती चांगली जागा आहे. तुला जर पैसा तुझ्यासाठी कसं काम करेल, हे शिकायचं असेल, तर ते मी तुला शिकवेन. अर्थात, हे शिकायची तुझी तीव्र इच्छा असेल तरच.’’
‘‘हे तर प्रत्येकालाच शिकायचं असेल,’’ मी म्हटलं.
‘‘नाही,’’ श्रीमंत डॅड म्हणाले, ‘‘याचं साधं कारण म्हणजे पैशांसाठी काम करायला शिकणं सोपं असतं, विशेषत: पैशांचा विषय काढल्यावर जर तुम्हाला भीतीचीच भावना वाटत असली, तर नक्कीच.’’
‘‘मला काहीच समजत नाही,’’ मी कपाळावर आठ्या घालत म्हणालो.
‘‘आता त्याचा विचारही करू नकोस आणि काळजीही. फक्त हे लक्षात ठेव, की बहुतेकजण असुरक्षिततेच्या भीतीपोटीच नोकरी करत असतात. ही भीती बिलांचे पैसे देण्याविषयीची नसते, तर नोकरी जाण्याची असते. गाठीशी पुरेसा पैसा नसल्याची असते. काहीतरी नव्याने सुरू करण्याची असते. व्यवसाय किंवा नोकरीसाठी अभ्यास करायचा आणि नंतर पैशांसाठी काम करायचं, याचीच किंमत ते मोजत असतात. बहुतेकजण पैशांचे गुलाम होतात... आणि नंतर मालकावर रागावतात.’’
‘‘पैसा तुमच्यासाठी कसा काम करतो, हे शिकण्याचा अभ्यासक्रम वेगळा आहे का?’’ मी विचारलं.
‘‘पूर्णपणे,’’ ते उत्तरले. ‘‘अगदी संपूर्णपणे.’’
आता आम्ही नि:शब्द होतो. माझ्या मित्रांचा बेसबॉल लिटिल लिगचा सामना सुरूही झालेला असेल. त्या दिवशी कोणत्यातरी कारणामुळे मी दहा सेंट्सवरही काम करण्याचं ठरवलं. त्या निर्णयाबद्दल मी आता कृतज्ञ होतो. मला जाणीव झाली, की मी आता जे काही शिकणार आहे, ते माझ्या मित्रांना शाळेत कधीच शिकायला मिळणार नव्हतं.
श्रीमंत डॅडनं विचारलं, ‘‘शिकण्यासाठी तय्यार?’’
‘‘शंभर टक्के,’’ मी हसत हसत म्हणालो.
‘‘मी माझं वचन पाळलं आहे. मी तुला अप्रत्यक्षपणे शिकवत होतो,’’ श्रीमंत डॅड म्हणाले. ‘‘पैशांसाठी काम करणं म्हणजे नक्की काय, याची चव तू वयाच्या नवव्या वर्षीच घेतली आहेस. गेल्या महिन्याला पन्नास वर्षांनी गुण, आणि आता तूच विचार कर, की बहुतेकजण आयुष्यभर काय करत असतील.’’
‘‘मला काहीच समजत नाहीय,’’ मी म्हणालो.
‘‘मला भेटण्यासाठी तुला इतरांसोबत थांबावं लागलं, माझी वाट पाहावी लागली, तेव्हा तुला काय वाटलं?’’
‘‘खूप वाईट.’’
‘‘पैशांसाठी काम करण्याची निवड केलीत, तर हे असंच आयुष्य वाट्याला येतं,’’ ते सांगत होते, ‘‘आणि जेव्हा मिसेस मार्टिननं तीन तास काम केल्यानंतर हाती तीस सेंट्स ठेवले तेव्हा? तेव्हा काय वाटलं?’’
‘‘तेव्हा वाटलं, की हे काहीच नाहीत. मी खूप निराश झालो होतो.’’
‘‘आपल्या पगाराचा चेक हाती पडल्यानंतर बहुसंख्य कर्मचाऱ्यांना हे असंच वाटतं. तुला तरी शंभर टक्के रक्कम मिळाली होती, त्यांच्या हाती तर तीही पडत नाही. त्यांच्या पगारातून कर आणि इतर वजावटही होत असते.’’
‘‘म्हणजे? तुम्हाला असं म्हणायचं आहे का, की बहुसंख्य कामगारांना त्यांचा पूर्ण पगारही मिळत नाही?’’ मी आश्चर्याने विचारलं.
‘‘नक्कीच नाही. सगळ्यात आधी सरकार त्याचा वाटा काढून घेतं.’’
‘‘ते कसं काय? म्हणजे कसं करतात ते?’’ मी विचारलं.
‘‘करांच्या माध्यमातून,’’ श्रीमंत डॅडनं उत्तर दिलं, ‘‘तुम्ही जेव्हा पैसे कमावता, तेव्हा त्यावर कर द्यावा लागतो. ते खर्च करता तेव्हाही कर लागतो, जेव्हा बचत करता तेव्हा बचतीवरही कर असतो आणि तुम्ही जेव्हा मरण पावता तेव्हाही कर असतोच.’’
‘‘लोक सरकारला असं का करू देतात?’’
‘‘श्रीमंत देत नाहीत,’’ ते म्हणाले, ‘‘गरीब आणि मध्यमवर्गीय कर देतात. मी तुला पैजेवर सांगतो, मी तुझ्या डॅडपेक्षा जास्त कमावतो, तरीदेखील तेच माझ्यापेक्षा जास्त कर भरतात.’’
‘हे कसं शक्य आहे?’ हे बोलणं आता माझ्या नऊ वर्षाच्या मेंदूच्या आकलनापलीकडे चाललं होतं. एखादी व्यक्ती सरकारला असं कसं करू देईल, हेच मला समजत नव्हतं.
श्रीमंत डॅड शांत होते. मी त्यांच्या सांगण्याकडे लक्ष द्यावं. मधेमधे बोलू नये, असं त्यांना वाटत असावं.
शेवटी मी शांत झालो. मी जे काही ऐकलं होतं, ते मला आवडलं नव्हतं. मला हे माहीत होतं, की माझे डॅड त्यांना भराव्या लागणाऱ्या ‘‘खूप वाईट.’’
‘‘पैशांसाठी काम करण्याची निवड केलीत, तर हे असंच आयुष्य वाट्याला येतं,’’ ते सांगत होते, ‘‘आणि जेव्हा मिसेस मार्टिननं तीन तास काम केल्यानंतर हाती तीस सेंट्स ठेवले तेव्हा? तेव्हा काय वाटलं?’’
‘‘तेव्हा वाटलं, की हे काहीच नाहीत. मी खूप निराश झालो होतो.’’
‘‘आपल्या पगाराचा चेक हाती पडल्यानंतर बहुसंख्य कर्मचाऱ्यांना हे असंच वाटतं. तुला तरी शंभर टक्के रक्कम मिळाली होती, त्यांच्या हाती तर तीही पडत नाही. त्यांच्या पगारातून कर आणि इतर वजावटही होत असते.’’
‘‘म्हणजे? तुम्हाला असं म्हणायचं आहे का, की बहुसंख्य कामगारांना त्यांचा पूर्ण पगारही मिळत नाही?’’ मी आश्चर्याने विचारलं.
‘‘नक्कीच नाही. सगळ्यात आधी सरकार त्याचा वाटा काढून घेतं.’’
‘‘ते कसं काय? म्हणजे कसं करतात ते?’’ मी विचारलं.
‘‘करांच्या माध्यमातून,’’ श्रीमंत डॅडनं उत्तर दिलं, ‘‘तुम्ही जेव्हा पैसे कमावता, तेव्हा त्यावर कर द्यावा लागतो. ते खर्च करता तेव्हाही कर लागतो, जेव्हा बचत करता तेव्हा बचतीवरही कर असतो आणि तुम्ही जेव्हा मरण पावता तेव्हाही कर असतोच.’’
‘‘लोक सरकारला असं का करू देतात?’’
‘‘श्रीमंत देत नाहीत,’’ ते म्हणाले, ‘‘गरीब आणि मध्यमवर्गीय कर देतात. मी तुला पैजेवर सांगतो, मी तुझ्या डॅडपेक्षा जास्त कमावतो, तरीदेखील तेच माझ्यापेक्षा जास्त कर भरतात.’’
‘हे कसं शक्य आहे?’ हे बोलणं आता माझ्या नऊ वर्षाच्या मेंदूच्या आकलनापलीकडे चाललं होतं. एखादी व्यक्ती सरकारला असं कसं करू देईल, हेच मला समजत नव्हतं.
श्रीमंत डॅड शांत होते. मी त्यांच्या सांगण्याकडे लक्ष द्यावं. मधेमधे बोलू नये, असं त्यांना वाटत असावं.
शेवटी मी शांत झालो. मी जे काही ऐकलं होतं, ते मला आवडलं नव्हतं. मला हे माहीत होतं, की माझे डॅड त्यांना भराव्या लागणाऱ्या करांविषयी सतत तक्रार करायचे. फक्त त्यापुढे ते काहीच करत नसत. म्हणजे आयुष्य त्यांना धक्का देत होतं का?
श्रीमंत डॅड आता खुर्चीवर संथपणे हेलकावे घेत होते आणि माझ्याकडेच पाहात होते.
‘‘शिकायला तयार आहेस?’’ त्यांनी विचारलं.
मी होकारार्थी मान हलवली.
‘‘हे पाहा, मी आत्ताच म्हणालो, त्याप्रमाणे या अभ्यासक्रमात शिकण्यासारखं खूप काही आहे. पैसा तुमच्यासाठी कसा काम करेल, हा तर आयुष्यभराचाच अभ्यास आहे. बहुसंख्य लोक चार वर्षांसाठी महाविद्यालयात जातात आणि त्यांचं शिक्षण तिथंच संपतं. पैशांविषयीचा माझा अभ्यास आयुष्यभर केला तरी पुरणार नाही, हे मला पक्कं माहीत आहे; कारण जेवढं ज्ञान मिळेल, त्यापेक्षा जास्त मिळवण्याचा मी प्रयत्न करतो. बहुसंख्य लोक या विषयाचा अभ्यासच करत नाहीत. ते कामावर जातात, पगार घेतात, खर्च भागवतात, बस्. याउप्पर, आपल्याला पैशाची समस्या कशी काय असा विचार ते करत बसतात. मग त्यांना वाटतं, की जास्त पैसा ही समस्या सोडवू शकेल. आर्थिक शिक्षणाचा अभाव ही समस्या आहे, हे फार थोड्यांच्या लक्षात येतं.’’
‘‘म्हणजे माझ्या वडिलांना करांची समस्या आहे, ती त्यांना पैशाबद्दल समजत नाही, म्हणून?’’ मी गोंधळून विचारलं.
‘‘हे बघ, पैशाने तुमच्यासाठी काम कसं करावं हे शिकण्याचा, कर हा एक लहानसा भाग आहे. आज मला एवढंच पाहायचं होतं, की पैशाबद्दल शिकण्याची तुला अजूनही तळमळ आहे का. बहुतेकांना नसते. त्यांना शाळेत जायचं असतं. व्यावसायिक शिक्षण घ्यायचं असतं, कामावर मजा करायची असते आणि खूप पैसे मिळवायचे असतात. मग एक दिवस पैशाच्या मोठ्या समस्येने त्यांना खडबडून जाग येते, आणि ते कामही थांबवू शकत नाहीत. पैशाला आपल्यासाठी कामाला लावायचं याऐवजी पैशासाठी काम करायचं हे शिकण्याची ती किंमत असते. तर अजूनही तुला शिकायची तळमळ आहे का?’’
मी पुन्हा मान हलवली.
‘‘छान,’’ श्रीमंत डॅड म्हणाले, ‘‘आता कामाला सुरुवात कर. या वेळेस मी तुला काहीच पगार देणार नाही.’’
‘‘काय?’’ मी आश्चर्यचकित होऊन विचारलं.
‘‘मी काय सांगितलं, ते ऐकलंस ना? मी तुला काहीही देणार नाही. तू दर शनिवारी तीन तास काम करशील; पण यावेळी तुला ते दहा सेंट्सही मिळणार नाहीत. तूच म्हणालास ना, की तुला पैशांसाठी काम न करणं शिकायचं आहे? म्हणूनच मी तुला पैसे देणार नाही.’’
मी जे काही ऐकत होतो, त्यावर माझा विश्वासच बसत नव्हता.
‘‘मी माईकशीही या विषयावर बोललो आहे. तो या क्षणी दुकानात काम करतो आहे. धूळ साफ करून ते डबे पुन्हा व्यवस्थितपणे जागेवर लावतो आहे. तेदेखील पैसे न घेता. आता तूसुद्धा घाई कर आणि तिथे पोहोच.’’ ते म्हणाले.
‘‘हा शुद्ध अन्याय आहे,’’ मी ओरडलो. ‘‘तुम्ही मला काहीतरी पैसे द्यायलाच हवे.’’
‘‘तूच म्हणालास ना, की तुला शिकायचं आहे. तू हे आत्ता शिकला नाहीस, तर यापुढे तू माझ्याकडे त्या दोन स्त्रिया आणि त्या वृद्ध माणसासारखा पैशांची अपेक्षा ठेवूनच येशील. त्यावेळी कदाचित आज मी तुला फैलावर घेणार नाही, अशी आशाही मनात असेल. किंवा पुढे तू तुझ्या डॅडसारखा असशील, भरपूर पैसे मिळवणारा; पण तेवढाच कर्जात बुडालेला. तेव्हाही मनात एकच आशा असेल, कधीतरी पैसे मिळतील आणि प्रश्न सुटतील! तुला जर हेच हवं असेल, तर मी आपल्या तासाला दहा सेंट्सच्या मूळ कराराकडे वळतो किंवा मग बहुसंख्य लोक मोठं होण्यासाठी जे काही करतात, ते तू करू शकतोस. मग तिथे पुरेसे पैसे मिळत नाहीत, अशी तक्रार करत राहा. ती नोकरी सोडून दे आणि दुसरी नोकरी शोध...’’
‘‘मी नक्की करू तरी काय?’’ मी विचारलं.
श्रीमंत डॅडनं माझ्या डोक्यावर हलकेच चापटी मारली आणि म्हणाले, ‘‘याचा उपयोग कर. याचा जर चांगला वापर केलास, तर ही संधी दिल्याबद्दल माझे आभारच मानशील आणि पुढे एक श्रीमंत माणूस म्हणून लोक तुला ओळखतील.’’
मी तिथंच उभा होतो. आपल्यावर हा एवढा अन्याय होतोय, यावर माझाच विश्वास बसत नव्हता. पैसे वाढवून मिळावेत, अशी मागणी घेऊन मी तिथं गेलो होतो आणि आता तर काहीच मिळणार नव्हतं.
*श्रीमंत डॅडनं पुन्हा एकदा माझ्या डोक्यावर चापटी मारली आणि म्हणाले, ‘‘याचा वापर कर आणि इथून निघ. कामावर जा.’’*
*क्रमशः*
✍ *रॉबर्ट टी. कियोसाकी*
📝 *अनुवाद : अभिजित थिटे*
➡️ *भाग :- 03*
*🔰 प्रकरण २*
*❤️ धडा पहिला :*
*_श्रीमंत लोक पैशांसाठी काम करत नाहीत._*
‘डॅड, श्रीमंत कसं व्हायचं ते मला सांगाल?’
माझे डॅड संध्याकाळी आलेलं वर्तमानपत्र वाचत होते. माझा प्रश्न ऐकताच त्यांनी ते खाली ठेवलं आणि विचारलं, ‘पण तुला श्रीमंत का व्हायचं आहे?’
‘कारण आज जिमीची आई त्यांच्या नव्या कॅडिलॅक गाडीतून त्यांच्या बीच हाउसवर वीकेंडसाठी गेल्या आहेत. जिमीनं त्यांच्यासोबत त्याच्या तीन मित्रांनाही नेलं. फक्त मला आणि माईकला नेलं नाही. आम्ही गरीब असल्यामुळे आम्हाला बोलावलं नाही, असं तो म्हणाला.’
‘म्हणून तुम्हाला नेलं नाही?’ डॅडनं अविश्वासानं विचारलं.
‘हो,’ मी म्हणालो.
डॅडनं शांतपणे आपलं डोकं हलवलं. खाली घसरलेला चष्मा परत वर घेतला आणि ते वर्तमानपत्र वाचू लागले. मी त्यांच्या उत्तराची वाट पाहात तसाच उभा होतो.
ते वर्ष होतं १९५६. मी नऊ वर्षांचा होतो. काही दैवगतीमुळे मी नेमका श्रीमंत मुलांच्या शाळेत जात होतो. आमच्या गावात प्रामुख्यानं उसाची लागवड केली जायची. वसाहतीतील मॅनेजर्स, डॉक्टर्स, बँकर्स वगैरे श्रीमंत मंडळी आपापल्या मुलांना याच शाळेत पाठवत. आमची शाळा पहिली ते सहावीपर्यंतची होती. सहावीनंतर मुलं खासगी शाळेत जात. मी रस्त्याच्या एका बाजूला राहात असल्यामुळे त्या शाळेत जायचो. दुसऱ्या बाजूला राहात असतो, तर माझ्यासारखी सर्वसामान्य मुलं ज्या शाळेत जातात, तिथं गेलो असतो. सहावीनंतर मी आणि ही मुलं सरकारी शाळा आणि कॉलेजात गेलो असतो. खासगी शाळा आम्हाला परवडणाऱ्याच नव्हत्या.
मी तसाच उभा असल्याचं पाहून डॅडींनी वर्तमानपत्र खाली ठेवलं. तेही विचार करत असावेत. शेवटी हळूवार आवाजात ते म्हणाले, ‘तुला जर श्रीमंत व्हायचं असेल, तर तुला पैसे कसे मिळवावेत, हे शिकावं लागेल.’
‘मग कसे मिळवू मी पैसे?’ मी चटकन विचारलं.
ते हसत म्हणाले, ‘डोकं वापर.’
याचा खरा अर्थ होता, मी एवढंच सांगू शकतो किंवा मला माहीत नाही किंवा उगाच काहीतरी प्रश्न विचारू नकोस.
*भागीदारीची सुरुवात*
दुसऱ्या दिवशी सकाळी मी माझा जिवलग मित्र माईकला भेटलो. त्याला डॅडींनी काय उत्तर दिलं ते सांगितलं. त्या शाळेत आम्ही दोघंच गरीब होतो. माईकही केवळ नशिबामुळेच या शाळेत आला होता. या शाळेत प्रवेश घेण्यासाठी एक अदृश्य रेघ होती. त्याला कोणीतरी हलकेच धक्का दिला होता, म्हणून आम्ही दोघं तिथं होतो. आम्ही तसे अगदीच गरीब वगैरे नव्हतो; पण इतर मुलांकडे असलेल्या नव्या सायकली, बेसबॉलचे नवे ग्लोव्हज वगैरे गोष्टी आमच्याकडे नव्हत्या. मुळात त्यांच्याकडे असलेल्या सगळ्याच गोष्टी नव्या असायच्या, त्यामुळे आम्हाला गरीब असल्यासारखंच वाटायचं.
आई–वडिलांनी आमच्या मूलभूत गरजा निश्चितपणे भागवल्या; पण त्यापेक्षा अधिक काही हवं असेल, तर तुलाच काम करून पैसे मिळवावे लागतील, असं माझे डॅड सांगायचे. मी नऊ वर्षांचा होतो आणि या वयातल्या मुलासाठी काही कामही नव्हतं.
‘मग आपण काय करायचं आता?’ माईकनं विचारलं.
‘मला ते माहीत नाही; पण आपण दोघं भागीदार असणार आहोत,’ मी सांगितलं. त्यालाही ही कल्पना आवडली. त्या शनिवारच्या सकाळी माईक हा माझा पहिला व्यावसायिक भागीदार झाला. पैसा मिळवण्यासाठी काय करायचं यावर विचार करण्यात आणि सुचलेल्या कल्पनांवर चर्चा करण्यातच आमची सकाळ गेली. अधेमधे आम्ही जिमीच्या बीच हाउसवर मजा करायला गेलेल्या मित्रांविषयीही बोलायचो; पण फार नाही. त्याचा आम्हालाच त्रास व्हायचा. अर्थात, तो त्रासही चांगल्यासाठीच होता; कारण त्यामुळे आम्हाला पैसे कमवावेसे अधिक तीव्रतेनं वाटायचे. त्याच दिवशी दुपारी आमच्या डोक्यात प्रकाश पडला. शास्त्राच्या पुस्तकात वाचलेल्या गोष्टीवरून आम्हाला ही कल्पना सुचली. आम्ही प्रचंड उत्तेजित झालो होतो. अगदी जोरजोरात हस्तांदोलन केलं. आम्ही आधी नुसतेच भागीदार होतो. आता आम्हाला व्यवसाय सापडला होता.
पुढचे काही आठवडे मी आणि माईक घरोघर फिरत होतो. वापरून झालेल्या टूथपेस्टच्या ट्यूब आम्हाला द्याव्यात, अशी विनंती आम्ही प्रत्येकाला करत होतो. लोक कोड्यात पडायचे. काहीजण लगेच हसून हो म्हणायचे, तर काहीजण कारण विचारायचे. हा प्रश्न आला, की आम्ही उत्तर द्यायचो, ‘ते काही आम्ही सांगू शकत नाही. ते आमचं व्यावसायिक गुपित आहे.’
आम्हाला आता रिकाम्या ट्यूब मिळत होत्या. आमच्या वॉशिंग मशीनच्या शेजारी थोडी मोकळी जागा होती. तिथं एक तपकिरी रंगाचं पुठ्‌ठ्यांचं रिकामं खोकं मी ठेवलं आणि त्यात या ट्यूब साठवू लागलो. जसजसा हा साठा वाढायला लागला, तसतशी माझी आई चिडचिड करू लागली. लोकांनी वापरलेल्या, चुरगाळलेल्या ट्यूब पाहून तिचा संताप होऊ लागला. एक दिवस ती खूप भडकली. तिनं आम्हाला शेवटचं विचारलं, की हा काय प्रकार आहे. आम्ही तिलाही ‘व्यावसायिक गुपित’ हेच उत्तर दिलं. हे असं उत्तर ऐकून तिच्या संतापाचा स्फोटच झाला. ती म्हणाली, ‘तुम्ही हा जो काही गोंधळ घातला आहे, त्याचं ताबडतोब काहीतरी करा. नाहीतर मी हे सगळं उचलून बाहेर फेकून देईन.’
मग मी आणि माईकनं तिला समजावून सांगायचा खूप प्रयत्न केला. खूपदा विनंत्या केल्या. आम्ही तिला सांगितलं, की लवकरच आमच्याकडे या ट्यूबचा पुरेसा साठा होईल आणि आम्ही उत्पादन सुरू करू शकू. आपल्या काही शेजाऱ्यांच्या पेस्ट संपतच आल्या आहेत. त्यामुळे त्यांच्याकडूनही आम्हाला दोन–तीन दिवसांत ट्यूब मिळतील.
खूपदा सांगितल्यावर अखेरीस तिनं आम्हाला एका आठवड्याची मुदत दिली.
या अचानक आलेल्या अडचणीमुळे आम्हाला उत्पादन सुरू करण्याची तारीख अलिकडे घ्यावी लागली. त्यामुळे आमच्यावर कामाचा दबाव वाढला. आम्ही त्या वेळेत उत्पादन सुरू करू शकलो नसतो, तर आमची पहिली भागीदारी फेकून देण्यात आली असती. शेवटी आम्ही कामाची वाटणी केली. ‘दाताच्या डॉक्टरांनी वारंवार दात घासायला सांगितले आहेत,’ असा प्रचार करण्याची जबाबदारी माईकनं स्वीकारली, तर मी उत्पादन सुरू करण्यासाठी जुळवाजुळव करू लागलो.
आमच्या गॅरेजमध्येच आमची कार्यशाळा होती. उत्पादन सुरू केलं होतं. आमची गॅरेजमध्ये काहीतरी खुडबुड सुरू होती. एकदिवस माझे डॅड एका मित्रासह, आम्ही काय करतो आहोत ते पाहाण्यासाठी आले. या नऊ वर्षीय जोड गोळीचं उत्पादनाचं काम पूर्ण जोशात चालू होतं. गॅरेजमध्ये सगळीकडे पांढरी पावडर पसरली होती. एका लांब टेबलावर शाळेतून आणलेली पुठ्‌ठ्याची छोटी खोकी होती. लोखंडी जाळी असलेली एक कोळशांची शेगडीही धगधगत होती.
गॅरेजमध्येच आमचं काम सुरू असल्यानं डॅड अलिकडेच गाडी लावून आत आले. त्यावेळी आम्ही स्टीलच्या भांड्यामध्ये टुथपेस्टच्या रिकाम्या ट्यूब वितळवत होतो. त्या काळी टूथपेस्ट प्लास्टिकच्या ट्यूबमध्ये येत नसत. त्या ट्यूब शिशाच्या असायच्या. आम्ही आधी त्या ट्यूब जाळून त्यावरचा रंग काढून टाकायचो. नंतर त्या स्टीलच्या भांड्यात वितळायला ठेवायचो. पुठ्‌ठ्याच्या खोक्यांमध्ये आम्ही प्लास्टर अॉफ पॅरीस ओतून साचे केले होते. ट्यूब वितळून शिसं मिळालं, की ते आम्ही या साच्यांमध्ये ओतायचो. गॅरेजमध्ये पसरलेली पांढरी पावडर म्हणजे प्लास्टरच होतं. गडबडीत माझा धक्का प्लॅस्टर अॉफ पॅरिसच्या पिशवीला लागला होता आणि सगळ्या गॅरेजभर जणू हिमवादळ झाल्यासारखं दिसत होतं. डॅड आले, तेव्हा मी वितळलेलं शिसं प्लास्टरच्या साच्यात ओतत होतो. बाबांनी ते पाहिलं. ‘हळू... काळजी घे.’ ते म्हणाले. मी वर न बघता मान हलवली. हातातलं काम संपल्यावर मी भांडं खाली ठेवलं आणि डॅडकडे पाहून हसलो.
‘काय करताय तुम्ही?’ डॅडनं विचारलं.
‘तुम्ही जे सांगितलं होतं तेच. आपण आता श्रीमंत होणार आहोत.’ मी उत्तर दिलं.
‘हो... आणि आम्ही भागीदार आहोत,’ माईक हसत हसत म्हणाला.
‘आणि त्या प्लास्टरच्या साच्यात काय आहे?’ डॅडनं विचारलं.
‘बघा ना... ही बॅच चांगली असेल,’ मी उत्तर दिलं.
मग मी एका छोट्या हातोडीनं साच्याच्या मध्यभागी असलेल्या सीलवर हळूच फटका दिला. साचा उघडल्यानंतर आतली धातूची गोल नाणी बाहेर पडली.
‘अरे देवा, तुम्ही शिशाची नाणी पाडत आहात!’ डॅड म्हणाले.
‘अगदी बरोबर,’ माईक म्हणाला,’ तुम्ही जे सांगत होता, तेच तर आम्ही करतो आहोत. आम्ही पैसे मिळवत आहोत.’
ते ऐकून डॅडचे मित्र वळले आणि हसत सुटले. मग माझे डॅडही हसले. त्यांनी आपलं डोकं हलवलं. काय दृश्य होतं ते. एका गॅरेजमध्ये पेटलेली कोळशाची भट्टी, वापरून झालेल्या टूथपेस्टच्या ट्यूब, साचे, पसरलेलं प्लास्टर, प्लास्टरमुळे पांढरी झालेली आणि या कानापासून त्या कानापर्यंत हसणारी दोन मुलं त्यांच्यासमोर उभी होती.
मग डॅडनं आम्हाला काम थांबवून बाहेरच्या पायरीवर बसायला सांगितलं. आम्ही तसे बसलो. डॅडही आमच्या शेजारी बसले आणि मंद हसत आम्हाला विचारलं, ‘बनावट वस्तू या शब्दाचा अर्थ तुम्हाला माहीत आहे का?’ त्यांनी आम्हाला ते सारं समजावून सांगितलं आणि आमची सारी स्वप्नं त्या क्षणी भंगली. ‘हे सारं बेकायदेशीर आहे?’ माईकनं कातर आवाजात त्यांना विचारलं.
डॅडचे मित्र म्हणाले, ‘जाऊ दे. ते त्यांच्यातील नैसर्गिक कौशल्य आजमावून पाहात असतील.’
डॅडनं त्यांच्याकडे धारदार नजरेनं पाहिलं. पुन्हा आमच्याकडे वळून हळूवारपणे म्हणाले, ‘हो. हे बेकायदेशीर आहे; पण तुम्ही मुलांनी खूपच सर्जनशीलता आणि नवे विचार दाखवलेत. सोडू नका. असाच विचार करत राहा. मला तुमचा अभिमान वाटतो.’
डॅड गेल्यानंतर मी आणि माईक त्याच पायरीवर जवळपास वीस मिनिटं सुन्नपणे बसून होतो. आम्ही खूप निराश झालो होतो. आमचा व्यवसाय सुरू झाल्यादिवशीच बंद पडला होतो. अखेरीस आम्ही तिथून उठलो आणि सारा गोंधळ आवरायला घेतला. अंगावरची धूळ झटकत मी माईकला म्हणालो, ‘जिमी म्हणाला तेच बरोबर आहे. आपण गरीबच आहोत.’
त्याचवेळी डॅड परत येत होते. त्यांनी ते ऐकलं. ते म्हणाले, ‘तुम्ही जर प्रयत्न सोडणार असाल, तर तुम्ही खरोखरच गरीब आहात. तुम्ही काहीतरी करू पाहात आहात, ही सर्वांत महत्त्वाची गोष्ट आहे. काहीजण फक्त बोलतात आणि श्रीमंत होण्याची स्वप्नं पाहातात. तुम्ही काहीतरी करायचा प्रयत्न केलात आणि माझ्यासाठी हे महत्त्वाचं आहे. मला तुमचा खरंच अभिमान वाटतो. म्हणूनच माझं ऐका, प्रयत्न करत राहा. थांबू नका.’
मी आणि माईक शांतपणे उभे होतो. डॅडचं बोलणं आवडतही होतं; पण काय करावं ते सुचत नव्हतं.
‘मग डॅड तुम्ही श्रीमंत का नाही?’ मी विचारलं.
‘कारण मी शालेय शिक्षक झालो. आम्ही शिक्षक श्रीमंत होण्याचा विचार करत नाही. आम्हाला शिकवणंच आवडतं. तुम्हाला मदत करायला मला खरंच आवडलं असतं; पण पैसे कसे मिळवावेत हे मलाच माहीत नाही.’
आता मी आणि माईक स्वच्छता करू लागलो होतो.
तेवढ्यात डॅड म्हणाले, ‘तुम्हा मुलांना श्रीमंत कसं व्हायचे हे शिकायचं असेल, तर मला विचारून उपयोग नाही. माईक, तू तुझ्या डॅडशी याविषयी बोल.’
‘माझे डॅड?’ माईकच्या चेहऱ्यावरचं आश्चर्य लपत नव्हतं.
‘होय तुझेच डॅड,’ माझे डॅड हसत म्हणाले. ‘तुझ्या डॅडचे आणि माझे बँकर एकच आहेत. ते कायम तुझ्या डॅडची स्तुती करतात. पैसे मिळवण्याच्या बाबतीत तुझे डॅड खूपच हुशार आहेत, असं ते सांगतात.’
‘माझे डॅड?’ माईकनं पुन्हा एकदा अविश्वासानं विचारलं. ‘तुम्ही म्हणता तसं असेल, तर मग शाळेतल्या इतर मुलांसारखं छान घर आणि गाडी आमच्याकडे का नाही?’
‘छान घर आणि गाडी असणं म्हणजे तुम्ही श्रीमंत आहात, असं नसतं. याचा अर्थ असाही नाही, की पैसे कसे कमवायचे हे तुम्हाला कळतं,’ माझे डॅड सांगत होते, ‘जिमीचे वडील उस लागवड करणाऱ्या कंपनीत काम करतात. ते माझ्यापेक्षा फार काही वेगळे नाहीत. ते कंपनीसाठी काम करतात आणि मी सरकारसाठी. कंपनीनं त्यांना गाडी दिली. उद्या कंपनी संकटात सापडली, तर त्यांच्याकडे काहीच नसेल. तेही संकटातच सापडतील. माईक तुझे डॅड वेगळे आहेत. ते एका साम्राज्याचीच उभारणी करत आहेत आणि माझ्या अंदाजानुसार ते काही वर्षातच अतिशय श्रीमंत होतील.’
हे ऐकून मी आणि माईक एकदम खूष झालो. पुन्हा एकदा आम्ही आमच्या बंद पडलेल्या व्यवसायाचा गोंधळ निस्तरायला घेतला. स्वच्छता करता करताच आम्ही माईकच्या डॅडशी कधी आणि कसं बोलायचं हे ठरवू लागलो. माईकचे डॅड खूप वेळ काम करत आणि ते घरीही उशिरा परतत, त्यामुळे त्यांची वेळ कशी घ्यायची हाच प्रश्न होता. अनेक गोदामं, साखळी दुकानं, बांधकाम कंपनी आणि तीन उपहारगृहांचे ते मालक होते. त्यामुळे त्यांना घरी परतण्यास रोजच उशीर होई.
आमची स्वच्छता पूर्ण झाल्यानंतर माईकनं घरी जाण्यासाठी बस पकडली. तो त्याच रात्री त्याच्या डॅडशी बोलणार होता. ते आम्हाला श्रीमंत व्हायला शिकवतील का, असंही विचारणार होता. कितीही उशीर झाला, तरी तो डॅडशी बोलून मला कळवणार होता. त्यानं मला तसं वचनच दिलं होतं.
रात्री साडेआठ वाजता त्याचा फोन आला.
‘ओके. पुढच्या शनिवारी,’ असं म्हणत मी फोन ठेवला. माईकच्या डॅडनं आम्हाला भेटायचं मान्य केलं होतं.
मी शनिवारी सकाळी साडेसात वाजता गावाच्या गरीब भागात जाणारी बस पकडली.
*अभ्यासाची सुरुवात*
‘‘मी तुम्हाला एका तासाचे दहा सेंट्स देईन.’’
ते वर्ष १९५६ असलं, तरी त्या काळच्या पगाराच्या मानानंही तासाला दहा सेंट्स कमीच होते.
मायकेल आणि मी त्याच्या डॅडला सकाळी आठ वाजता भेटलो. ते कामात खूपच गुंतलेले होते. त्यांनी कामाला सुरुवात करूनही तास उलटून गेला होता. मी जेव्हा त्यांच्या साध्या, छोट्या आणि नीटनेटक्या घराशी पोहोचलो, तेव्हा त्यांचा बांधकाम मुकादम ट्रक घेऊन बाहेर पडत होता.
माईकनं दार उघडत सांगितलं, ‘डॅड फोनवर बोलत आहेत. त्यांनी आपल्याला मागीलदारी पोर्चच्या जवळ थांबायला सांगितलं आहे.’ त्याच्या जुन्या होत चाललेल्या घराचा उंबरठा ओलांडून मी लाकडी जमिनीवर पाय ठेवला. तिथंही करकर आवाज झाला. दाराच्या आत स्वस्तातली चटई अंथरलेली होती. सततच्या ये–जा करण्यामुळे जमीन खराब झाली होती आणि ती झाकण्यासाठीच ही चटई होती. चटई जरी स्वच्छ असली, तरी ती बदलायला आलीच होती.
त्यांच्या बैठकीच्या खोलीत प्रवेश केल्यानंतर तर मला कोंडल्यासारखंच झालं. ती अरुंद खोली जुन्या आणि कुबट वास येणाऱ्या फर्निचरनं गच्च भरली होती. त्या सगळ्या गोष्टी म्हणजे जुनं फर्निचर गोळा करणाऱ्यांसाठी पर्वणीच होती. माझ्या आईपेक्षा थोड्या जास्त वयाच्या दोन स्त्रिया कोचावर बसल्या होत्या. त्यांच्यापलीकडे एक पुरुष बसला होता. त्यानं कामगारांप्रमाणे खाकी रंगाचा शर्ट आणि त्याच रंगाची सैलशी पँट घातली होती. कपडे इस्त्री केलेले होते; पण त्यांना स्टार्च नव्हता. ते माझ्या डॅडपेक्षा साधारण दहा वर्षांनी मोठे असावे. म्हणजे पंचेचाळीस वर्षांचे असतील. मी आणि माईक त्यांच्या जवळूनच गेलो. त्यावेळी ते आमच्याकडे पाहून हसले. आम्ही स्वयंपाकघराकडे गेलो. तिथूनच पोर्चकडे जाता येत होतं. मीही त्यांच्याकडे पाहून लाजून हसलो.
‘कोण आहेत ते?’ मी विचारलं.
‘ते माझ्या डॅडसाठी काम करतात. ते वयस्कर गृहस्थ त्यांच्या गोदामांचं काम पाहातात, तर त्या दोघी उपहारगृहांच्या मॅनेजर आहेत. बांधकामावरचा मुकादम तू येतानाच पाहिलास. इथून पन्नास मैलांवर एका रस्त्याचं काम सुरू आहे. तिथं तो काम करतो.’
‘कायम हे असंच सुरू असतं?’ मी विचारलं.
माझ्याजवळ बसण्यासाठी खुर्ची ओढत माईक म्हणाला, ‘कायम नाही; पण बहुतेक वेळा.’
‘आम्हाला पैसे कसे मिळवायचे हे शिकवाल का, असं मी त्यांना विचारलं,’ माईक सांगत होता.
‘मग ते काय म्हणाले?’ मी सावध जिज्ञासेनं विचारलं.
‘आधी त्यांच्या चेहऱ्यावर गमतीदार हसू उमटलं. मग ते म्हणाले, ‘मी तुम्हाला अॉफर देतो.’’
‘ओह,’ भिंतीला टेकून खुर्चीला हेलकावे देत मी म्हणालो. खुर्चीचे पुढचे पाय वर होते आणि मागच्या पायांवर सारं वजन होतं. माईकही तसाच बसला होता.
‘कसली अॉफर देणार आहेत ते?’ मी विचारलं.
‘माहीत नाही; पण आता बोलतीलच ते.’
तेवढ्यात माईकचे डॅड जुनाट पडद्याआडून एकदम आमच्यासमोर आले. आम्ही चटकन उभे राहिलो, ते आदर दाखवण्यासाठी नाही, तर घाबरल्यामुळे.
‘मग मुलांनो, तयार?’ त्यांनी दुसरी खुर्ची ओढत विचारलं.
त्यांच्यासमोर बसण्यासाठी आम्हीही आमच्या खुर्च्या ओढल्या आणि मानेनंच होकार दिला.
ते सहा फूट उंच होते आणि वजन दोनशे पाउंड तरी असावं. माझे डॅड त्यांच्यापेक्षा उंच आणि साधारण तेवढ्याच वजनाचे होते. फक्त ते माईकच्या डॅडपेक्षा पाच वर्षांनी मोठे होते. ते दिसायला साधारण सारखे असले, तर विचार वेगळे होते. उत्साह मात्र समान होता.
‘रॉबर्ट, माईक मला सांगत होता, की तुला पैसे कसे मिळवायचे, हे शिकायचं आहे.’
मी लगेच होकारार्थी मान हलवली खरी; पण मनात थोडीशी भीती होतीच.
‘ओके. मग माझी अॉफर ऐका. मी तुम्हाला शिकवेन; पण शाळेत, वर्गात शिकवतात तसं नाही. तुम्ही माझ्यासाठी काम करा, मी तुम्हाला शिकवेन. काम न करता मी काही शिकवणार नाही. शाळेतल्याप्रमाणे तुम्ही एकाजागी बसून राहाल आणि मी शिकवेन, असं तुम्हाला वाटत असेल, तर तसं काही होणार नाही. माझ्या दृष्टीनं ते वेळ वाया घालवणं आहे. त्यामुळे शिकायचं असेल, तर काम करावंच लागेल. माझी हीच अॉफर आहे. स्वीकारा किंवा सोडून द्या.’
‘मी एक प्रश्न विचारू?’ मी विचारलं.
‘नाही. स्वीकारा किंवा सोडून द्या. माझ्यामागे खूप कामं आहेत. माझा वेळ वाया घालवू नका. तुम्ही जर निर्णयच घेऊ शकत नसाल, तर पैसे कसे मिळवायचे हे तुम्ही कधीच शिकू शकणार नाही. संधी येतात आणि जातात. त्यामुळे वेगानं निर्णय घेणं हेही एक कौशल्यच आहे. आताही तुमच्यासमोर एक संधीच उभी आहे आणि मुळात ती तुम्हालाच हवी होती. तुमच्याकडे दहा सेकंद आहेत. शाळा सुरू करायची की बंद, हे तुम्हीच ठरवा,’ माईकचे डॅड खट्याळपणे म्हणाले.
‘मी स्वीकारतो.’
‘मी स्वीकारतो,’ मी आणि माईक एकापाठोपाठ म्हणालो.
‘छान.’ माईकचे डॅड म्हणाले. ‘दहा मिनिटांतच मिसेस मार्टिन येतील. मी त्यांच्याशी बोलतो. तुम्ही त्यांच्यासोबत माझ्या दुकानात जा आणि कामाला लागा. मी तुम्हाला तासाला दहा सेंट्स देईन आणि तुम्हाला दर शनिवारी तीन तास काम करावं लागेल.’
‘पण आज आमची सॉफ्टबॉलची मॅच आहे,’ मी म्हणालो.
‘स्वीकार कर किंवा सोडून दे,’ माईकचे डॅड जरा कठोर आवाजात बोलले.
मॅच खेळण्यापेक्षा शिकणं आणि काम करण्याची निवड करत मी म्हणालो, ‘मी स्वीकार करतो.’
*३० सेंट्स नंतर*
एका सुरेख शनिवारी सकाळी नऊ वाजता मी आणि माईक मिसेस मार्टिनसोबत काम करत होतो. त्या स्वभावानं अगदी गरीब आणि दयाळू होत्या. त्या म्हणायच्या, की माईक आणि माझ्याकडे पाहून त्यांना त्यांच्या मुलांची आठवण येते. त्यांची दोन्ही मुलं मोठी झाल्यानंतर घर सोडून निघून गेली होती. त्यांचा कष्ट करण्यावर खूप विश्वास होता आणि त्या आम्हाला सतत कामात ठेवत असत. त्या स्वभावानं मऊ असल्या, तरी काम करून घेण्याच्याबाबतीत कडक होत्या. त्या तीन तासांत त्या आम्हाला शेल्पवरून हवाबंद असलेले डबे खाली काढून, स्वच्छ पुसून पुन्हा जागीच ठेवायला लावायच्या. हे अतिशय कंटाळवाणं आणि निरस काम होतं.
माईकचे डॅड, ज्यांना मी माझे श्रीमंत डॅड म्हणतो, त्यांच्या मालकीच्या खूप मोठं पार्किंग असलेल्या नऊ सुपर शॉपी होत्या. सकाळी ७ ते रात्री ११ वाजेपर्यंत उघड्या असणाऱ्या हल्लीच्या ७–११ दुकानांनी ती सुरुवातीची आवृत्ती होती. अगदी घराजवळची किराणामालाची दुकानं! तिथं लोक दूध, ब्रेड, बटर आणि सिगारेट्स विकत घेत. हवाईमध्ये एअर कंडिशनर येण्याआधीचे ते दिवस होते. उष्णतेमुळे दुकानांची दारं बंद करता येत नसत. पार्किंग आणि रस्त्याकडे तोंड असलेली दारं उघडी ठेवावी लागत. त्यामुळे रस्त्यावरून गाडी गेली किंवा पार्किंगमध्ये गाडी आली, की दुकानातही धूळ येई. तर, एअर कंडिशनर येईपर्यंत आमची नोकरी टिकणारी होती.
त्यानंतरचे तीन आठवडे मी आणि माईक ठरलेल्या वेळी मिसेस मार्टिसमोर हजर व्हायचो आणि तीन तास सतत काम करायचो. दुपारी काम संपलं, की त्या आमच्या हातावर दहा सेंटची तीन नाणी ठेवायच्या. वयाच्या नवव्या वर्षी तीन सेंट्ससाठी शनिवार सकाळी तीन तास काम करणं नक्कीच उत्साहवर्धक नव्हतं. त्याकाळी कॉमिक पुस्तकं दहा सेंट्सना मिळत. मी माझे तीस सेंट्स त्या पुस्तकांवरच खर्च करायचो आणि घरी परतायचो.
चौथ्या आठवड्यातील बुधवारपर्यंत मी हे काम सोडून देण्याच्या विचारांपर्यंत आलो होतो. माईकचे डॅड पैसे कसे मिळवायचे हे शिकवणार असल्यामुळे मी हे काम करायला तयार झालो होतो. आता मात्र मी तासाला दहा सेंट्सचा गुलाम झालो होतो. त्या पहिल्या शनिवारनंतर तर मी माईकच्या डॅडला पाहिलंही नव्हतं.
‘मी हे थांबवतो आहे,’ मी जेवताना माईकला सांगितलं. आमचं शाळेतलं जेवण अगदीच सामान्य होतं. शाळाही नीरस होती आणि शनिवारही मोकळा राहिलेला नव्हता. आकर्षण होतं, ते फक्त तीस सेंट्सचं.
माझं बोलणं ऐकून माईक हसला.
‘‘का हसलास?’’ मी माईकला चिडून विचारलं.
‘‘डॅड म्हणाले, असंच घडेल. तू थांबण्यासाठी तयार असशील, तर ते तुला भेटतील,’’ तो म्हणाला.
‘‘काय?’’ मी संतापून विचारलं. ‘‘ते मला वीट येण्याची वाट पाहात आहेत का?’’
‘‘तसंच काहीतरी असावं,’’ माईक सांगू लागला, ‘‘माझे डॅड थोडे वेगळे आहेत. त्यांची शिकवण्याची पद्धत तुझ्या डॅडपेक्षा वेगळी आहे. तुझे डॅड आणि मॉम भाषण ठोकतात आणि माझे डॅड शांत असतात. ते खूप कमी बोलतात. तू फक्त शनिवारपर्यंत थांब. मी त्यांना तू तयार असल्याचं सांगेन.’’
‘‘तुला असं म्हणायचं आहे का, की त्यांनी त्यासाठीच हे सारं केलं.’’
कदाचित तसंही असू शकेल. डॅड तुला शनिवारी समजावून सांगतील.’’
*शनिवारी–रांगेत...*
मी आता आल्या प्रसंगाला धैर्यानं तोंड देणार होतो. तशी तयारीही केली होती. माझे खरे डॅड, म्हणजे गरीब डॅडही त्यांच्यावर संतापले होते. ही बालमजुरी आहे आणि त्यांची चौकशीच करायला हवी, असं त्यांचं म्हणणं होतं. ते मला म्हणाले, की मी तासाला २५ सेंट्सची मागणी करावी आणि ती वाढ मिळत नसेल, तर सरळ काम सोडून द्यावं.
‘‘ही असली कामं करण्याची तुला गरज नाही,’’ त्यांनी रागावून सांगितलं.
शनिवारी सकाळी आठच्या ठोक्याला मी माईकच्या घराच्या जुनाट दारात होतो.
‘खुर्ची घे आणि रांगेत थांब.’ घरी पाउल टाकल्या टाकल्या माईकच्या डॅडनं मला सांगितलं. तेवढं सांगून ते शयनगृहाजवळच्या छोट्या कार्यालयात निघून गेले.
मी खोलीत इकडेतिकडे पाहिलं; पण माईक कुठंच दिसत नव्हता. मला अवघडल्यासारखं झालं होतं. चार आठवड्यांपूर्वी मी ज्या स्त्रिया जिथं बसलेल्या पाहिल्या होत्या, त्या तिथंच होत्या. मी त्यांच्याकडे पाहिलं. त्या माझ्याकडे पाहून हसल्या आणि मला जागा करून देण्यासाठी थोड्या सरकल्या.
मी तिथं बसून पंचेचाळीस मिनिटं होऊन गेली होती. आता मी उकळायच्या बेतात होतो. त्या दोन स्त्रिया काम संपवून सुमारे तीस मिनिटांपूर्वीच गेल्या होत्या. त्यांच्यानंतर एक वृद्ध गृहस्थ माईकच्या डॅडला भेटले. वीस मिनिटं ते बोलत होते. आता तेही गेले होते.
घर रिकामं होतं आणि हवाईमधल्या त्या सुंदर दिवशी मी एका जुनाट, अंधाऱ्या खोलीत बसलो होतो. आमच्यासारख्या लहान मुलांचा गैरफायदा घेणाऱ्या माईकच्या डॅडची वाट पाहात होतो. अॉफिसमधून त्यांच्या बोलण्याचा आवाज ऐकू येत होता. ते फोनवर बोलत होते. आपलं काम करत होते आणि माझ्याकडे दुर्लक्ष करत होते. मला ते सारं जाणवत होतं. शेवटी मी कंटाळून आणि संतापून निघून जाण्याचा विचार करत होतो; पण काही कारणानं थांबलो.
शेवटी त्यानंतर पंधरा मिनिटांनी, बरोबर नऊ वाजता श्रीमंत डॅड त्यांच्या अॉफिसच्या बाहेर आले. काहीच बोलले नाहीत. त्यांनी मला त्यांच्या त्या रंगहीन आणि काळोख्या अॉफिसमध्ये येण्याची खूण केली.
अॉफिसच्या खुर्चीत बसून गोल फिरत ते मला म्हणाले, ‘‘तुला वाढ हवी आहे. नाहीतर तू सोडून जाशील.’’
‘‘आपलं जे ठरलं होतं, त्यातल्या तुमच्याकडच्या भागाचं पालन तुम्हीच केलेलं नाही,’’ डोळ्यात पाणी आणून मी फटकन बोलून गेलो. शेवटी नऊ वर्षांचा मुलगा एवढ्या मोठ्या माणसाला कसं तोंड देणार होता.
‘‘तुम्ही असं म्हणाला होता, की जर मी तुमच्यासाठी काम केलं, तर तुम्ही मला शिकवाल. मी तुमच्यासाठी काम केलं आहे. खूप मेहनत केली आहे. या कामासाठी मी सॉफ्टबॉलची मॅच सोडली आणि तुम्ही मात्र तुमचा शब्द पाळत नाही. तुम्ही मला काहीही शिकवलं नाहीत. गावातले लोक तुम्हाला लुच्चा मनुष्य समजतात आणि तुम्ही तसेच आहात. तुम्ही अधाशी आहात. येणारा सगळा पैसा तुम्हाला स्वत:साठीच हवा आहे. तुम्ही आपल्या कर्मचाऱ्यांची अजिबात काळजी घेत नाही. तुम्ही मला बाहेर बसून राहायला लावलंत. मला अजिबात चांगली वागणूक दिली नाहीत. मी एक छोटा मुलगा आहे आणि मला तुम्ही चांगलंच वागवायला हवंत.’’
श्रीमंत डॅड त्यांच्या खुर्चीवर हनुवटीला हात लावून बसले होते. ते माझ्याकडे एकटक बघत होते. जणू ते मला जोखत होते.
‘‘अगदी काही वाईट नाही,’’ ते म्हणाले, ‘‘एका महिन्याच्या आतच तू माझ्या इतर कर्मचाऱ्यांसारखाच झालास.’’
‘‘काय?’’ मी विचारलं. ते काय म्हणत होते, ते मला समजतच नव्हतं. मी माझं गाऱ्हाणं सुरूच ठेवलं. ‘‘मला वाटलं, की आपल्या कराराचा तुमचा भाग तुम्ही पाळाल. मला शिकवाल; पण त्याऐवजी तुम्ही माझा छळ करत आहात. हा निष्ठुरपणाच आहे.’’
श्रीमंत डॅड शांतपणे म्हणाले, ‘‘मी तुला शिकवतोच आहे.’’
‘‘तुम्ही मला काय शिकवलंत? काहीच नाही.’’ मी रागावून म्हणालो, ‘‘मी अगदी क्षुल्लक रकमेवर तुमच्यासाठी काम करण्याचं मान्य केल्यानंतर तुम्ही माझ्याशी एक शब्दही बोलला नाहीत. एका तासाला फक्त दहा सेंट्स. खरंतर याबाबत सरकारलाच कळवायला हवं. आपल्याकडे बालमजुरीविरोधातले कायदे आहेत आणि तुम्हाला हेही माहीत असेल, की माझे डॅड सरकारी कर्मचारी आहेत.’’
‘‘आता मात्र तू माझ्याकडे काम करणाऱ्या बहुतेक लोकांसारखा बोलू लागला आहेस. असं झालं, की मी त्यांना झापतो किंवा ते काम सोडून जातात.’’
‘‘तुम्हाला नक्की म्हणायचं तरी काय आहे?’’ मी आता वयाच्या मानानं बराच धीट झालो होतो. ‘‘तुम्ही खोटं बोललात. मी तुमच्यासाठी काम केलं; पण तुम्हीच शब्द पाळला नाहीत. तुम्ही मला काहीच शिकवलं नाहीत.’’
‘‘तुला कसं समजलं, की मी तुला काहीच शिकवलं नाही,’’ त्यांनी शांतपणे विचारलं.
‘‘तुम्ही माझ्याशी बोललादेखील नाहीत. मी तुमच्यासाठी तीन आठवडे काम केलं आणि तुम्ही मला काहीच शिकवलं नाहीत,’’ मी पुन्हा तेच सांगितलं.
‘‘शिकवायचं म्हणजे नक्की काय करायचं? व्याख्यान द्यायचं?’’ त्यांनी विचारलं.
‘‘हो.’’ मी उत्तर दिलं.
‘‘ते शाळेत,’’ ते हसत म्हणाले, ‘‘पण जगणं असं शिकवत नाहीत. मी तर असं म्हणेन, की आपलं आयुष्यच सर्वाेत्तम शिक्षक आहे. बहुतेकवेळा हे जीवन तुमच्याशी काहीच बोलत नाही. ते तुम्हाला ढकलत राहातं. जीवनातला प्रत्येक धक्का सांगत असतो, की उठ, जागा हो. मला वाटतं तू हे शिकावंस.’’
‘‘या माणसाला नक्की काय म्हणायचं आहे?’’ मी मनातल्या मनात स्वत:लाच विचारलं. ‘‘जीवन धक्का देतं, म्हणजे ते माझ्याशी बोलतं?’’ ही नोकरी सोडावी लागणार, हे मला कळून चुकलं. मी अशा माणसाशी बोलत होतो, ज्याला डांबून ठेवण्याची नितांत आवश्यकता होती.
‘‘तू जर या जीवनाकडून, जगण्याकडून ज्ञान मिळवलंस, तर उत्तम प्रगती करशील आणि नाही मिळवलंस, तरी ते तुला धक्के देत राहील. काहीजण या धक्क्यांनी चिडतात, घाबरतात आणि मागे सरतात. अर्थात, ते मागे सरतात ते त्यांच्या मालकाविरुद्ध किंवा नोकरी, पती किंवा पत्नीविरुद्ध. आपलं आयुष्यच आपल्याला धक्का देतंय, काहीतरी सांगू पाहातंय, हे त्यांना समजतच नाही.’’
ते नक्की काय बोलत आहेत, हे मला समजतच नव्हतं.
‘‘आपल्या साऱ्यांना हे आयुष्यच धक्के देत असतात. काहीजण लढतात, तर काहीजण सोडून देतात. लढा देणारे अशा प्रत्येक धक्क्याचं स्वागत करतात. या थोड्या लोकांना त्यातला प्रत्येक धडा घ्यायचा असतो. शिकायचा असतो. ते शिकतात आणि पुढे जात राहातात. बहुतेक जण सोडून देतात. तुझ्यासारखे फार थोडे लढा देतात.’’
श्रीमंत डॅड उठले आणि त्यांनी करकर आवाज करणारी ती खिडकी बंद केली. खरंतर ती दुरुस्तीलाच आली होती. ‘‘तू जर हा धडा शिकलास, तर तू सूज्ञ, जाणकार, श्रीमंत आणि सुखी–समाधानी होशील. शिकला नाहीस, तर आयुष्यभर कमी पगार देणाऱ्या मालकांना किंवा नोकरीला दोष देत राहाशील. कधीतरी काहीतरी घडेल आणि पैशांचे सारे प्रश्न सुटून जाशील, या आशेवर जगत राहाशील.’’
मी ऐकतो आहे का आणि मला काही समजतं आहे का, हे पाहाण्यासाठी ते माझ्याकडे वळले. आमची नजरानजर झाली. आता आम्ही काहीच बोलत नव्हतो. आमचे डोळे एकमेकांशी बोलत होते. त्यांचं बरोबर होतं. मी लढा देत होतो. मलाच तर पैसे कसे मिळवायचे हे शिकायचं होतं. याचाच अर्थ ते बरोबर होते आणि मी त्यांनाच दोष देत होतो.
श्रीमंत डॅड बोलतच होते, ‘‘तू जर लढाऊ बाण्याचा नसशील, तुझ्यामध्ये जर येईल त्या परिस्थितीला तोंड देण्याचं धैर्य नसेल, तर आयुष्यानं जरा धक्का दिला, की तू ती गोष्ट सोडून देशील. तू आयुष्यभर सावधानतेनंच जगशील. न दिसणाऱ्या भीतीनं दडपून जाशील. ज्या गोष्टी घडण्याची शक्यता नाही, त्याची चिंता करत बसशील. ही मंडळी अशीच जगत राहातात आणि एक दिवस नीरस आयुष्य संपवून मरून जातात. या अशा आयुष्यात तुला मित्रही खूप असतील. त्यांना तू आवडतही असशील; कारण त्यांच्याही दृष्टीनं तू मेहनती माणूस असतोस. योग्य त्या गोष्टी साधत तू खूपच सावधानतेनं जगत असतोस. खरी गोष्ट ही असते, की तुम्ही जीवनापुढे शरणागती पत्करलेली असते. तुमच्या आत कुठेतरी खोलवर भीती दडलेली असते. सुरक्षित न वाटणारी गोष्ट करण्याची भीती. तुम्हाला जिंकायचं असतं; पण हरण्याची भीती मधे येते. ती जिंकण्याच्या आनंदापेक्षा जास्त मोठी वाटते. तुम्हाला हेही जाणवत असतं, की तुम्ही कधीच आव्हान स्वीकारलेलं नाही. फक्त सावधानतेनंच खेळला आहात.’’
आमची पुन्हा एकदा नजरानजर झाली. डोळे खूपकाही बोलून गेले.
‘‘म्हणजे तुम्ही मला धक्का देत होता.’’
‘‘काही लोक तसं म्हणतीलही कदाचित,’ श्रीमंत डॅड हसत म्हणाले. ‘‘मी फक्त तुला जरा जीवनाची चव दाखवली.’’
‘‘जीवनाची कसली चव?’’ अजूनही मी रागात होतो; पण अधिक बोलण्याची, त्यांच्याकडून जाणून घेण्याची इच्छाही तेवढीच तीव्र होती. आता मी शिकायलाही तयार होतो.
‘हे बघ. माझ्याकडे १५० कर्मचारी काम करतात. एवढ्या लोकांमध्ये तुम्ही दोघंच मला असे भेटलात, की त्यांनी पैसे कसे मिळवायचे, हे शिकण्याची इच्छा व्यक्त केलीत. बाकी कोणी मला याबाबत कधीही काहीही विचारलं नाही. त्यांना कधी पैशांविषयी जाणून घ्यावंसंच वाटलं नाही. म्हणूनच हे सारे आयुष्यातील मोलाची वर्षं पैशांसाठी काम करण्यात घालवतील; पण त्यांना पैसा हा प्रकार नक्की काय आहे, तो कसा मिळवायचा, वाढवायचा, हे कधीच समजणार नाही.’
आता मात्र मी त्यांचं बोलणं मन लावून ऐकत होतो.
‘‘मला माईकनं तुझ्याबद्दल सांगितलं. तुला पैसे कसे मिळवायचे हे शिकायचं आहे, असं तो म्हणाला. मी तुम्हाला शिकवायचं ठरवलं. त्यासाठी वास्तवातला, म्हणजे खऱ्याखुऱ्या आयुष्यातला अभ्यासक्रम तयार करू लागलो. मी तुमच्याशी दम लागेपर्यंत बोललोही असतो; पण माझ्या लक्षात आलं, की तुझी ऐकून घेण्याची तयारी नाही. मग मी ठरवलं, की तुला एक धक्का बसूच दे. त्यानंतरच तू माझं ऐकशील. म्हणूनच मी तुला १० सेंट्स दिले.’’
‘‘दहा सेंट्ससाठी तासभर काम करून मी कोणता धडा शिकलो?’’ मी विचारलं, ‘‘की तुम्ही शोषणकर्ते आहात. कामगारांचं शोषण करत असता हे?’’
श्रीमंत डॅडनं खुर्चीतच एक हेलकावा घेतला आणि ते मनापासून हसले. जरावेळानं हसणं थांबवून म्हणाले, ‘‘तू तुझं मत बदलावंस हे चांगलं. तुझ्यापुढची अडचण मीच आहे, असा विचार करून मला दोष देणं आधी थांबव. तू असाच विचार करत असशील, तर आधी तुला बदलणं हे माझं काम असेल. मुळात तुझ्यापुढची अडचण तूच आहेस, हे लक्षात घे. याचा स्वीकार कर. तसं केलंस, तरच तू बदलू शकतोस. काहीतरी शिकू शकतोस आणि शहाणा होऊ शकतोस. बहुतेक लोकांना वाटतं, की बरोबर आहेत आणि जगातल्या सगळ्यांनी बदलायला हवं. आपलं काहीतरी चुकतंय आणि आपण बदलायला हवं, हे त्यांच्या लक्षातच येत नाही. आणि मी सांगतो ते लक्षात ठेव, सगळ्यांनी बदलण्यापेक्षा आपणच बदलणं जास्त सोपं असतं.’’
‘‘मला काहीच समजत नाहीय,’’ मी म्हणालो.
‘‘सोपं आहे. तुझ्यासमोरच्या अडचणींसाठी तू मला दोष देणं थांबव.’’ श्रीमंत डॅड म्हणाले.
‘‘पण तुम्ही मला फक्त दहाच सेंट्स देता.’’ मी म्हणालो.
‘‘मग तू शिकतोस तरी काय?’’ श्रीमंत डॅडनं हसत हसतच विचारलं.
‘‘हेच की तुम्ही शोषक आहात,’’ मीदेखील हसत म्हणालो.
‘‘बघ, पुन्हा तू तसाच विचार करतो आहेस. तुझ्या दृष्टीनं तुझ्यापुढची मोठी अडचण मीच आहे.’’
‘‘पण तुम्ही आहातच.’’
‘‘तुला असंच वाटत असेल, तर तू काहीच शिकू शकणार नाहीस. समजा तुझं म्हणणं मी मानलं, तर तुझ्यासमोर काय पर्याय आहेत?’’
‘‘तुम्ही जर मला जास्त पैसे दिले नाहीत किंवा माझा सन्मान राखला नाहीत आणि मला शिकवलं नाहीत, तर मी काम सोडेन.’’
‘‘तुझं मत तू चांगल्या प्रकारे मांडलंस,’’ ते म्हणाले, ‘‘आणि बहुतेक जण हेच करतात. ते सोडून जातात. दुसरी नोकरी, चांगली संधी आणि जास्त पगाराचा शोध घेऊ लागतात; पण असं केल्यामुळे तुझ्यापुढचे प्रश्न सुटतील, असं वाटत असेल, तर ते चूक आहे. बहुसंख्य वेळा असं काहीही होत नाही.’’
‘‘मग हा प्रश्न कसा सुटेल? हे तासाला किरकोळ दहा सेंट्स द्यायचे आणि एक स्मितहास्य... यावर कसं चालेल?’’ मी विचारलं.
श्रीमंत डॅड हसले, ‘‘इतर लोक हेच तर करतात. या पगारात भागणार नाही. त्यांना झगडावंच लागेल, हे ठाऊक असूनही ते पगाराचा चेक स्वीकारतात. ते फक्त वाढ होण्याची वाट पाहात राहातात. पगार वाढला, की आपल्यापुढचे प्रश्न सुटतील, असंच त्यांना वाटत राहातं. बहुतेक जण हे असंच करतात. काहीजण आणखी एखादी नोकरी करतात. जास्त कष्ट करतात आणि पुन्हा कमी रकमेचाच चेक त्यांच्या वाट्याला येतो.’’
मी जमिनीकडे टक लावून पाहात होतो. श्रीमंत डॅड मला जे काही सांगू पाहात होते, ते आत्ता कुठे माझ्या ध्यानी येऊ लागलं होतं. हे जे काही चाललं आहे, ती जीवनाची पहिली चव आहे, हेही मला समजत होतं. शेवटी मी वर पाहिलं आणि पुन्हा एकदा विचारलं, ‘‘हा प्रश्न कसा सुटेल?’’
‘‘हे,’’ माझ्या डोक्यावर चापट मारत ते म्हणाले, ‘‘तुझ्या दोन्ही कानांच्या मधे जी गोष्ट आहे, त्यामुळे सुटेल.’’
मग त्यांनी मला एक महत्त्वाची गोष्ट सांगितली. त्यामुळे मात्र ते त्यांच्या इतर कर्मचाऱ्यांपेक्षा आणि माझ्या गरीब डॅडपेक्षा वेगळे होते. त्याचमुळे पुढे ते हवाईतील सर्वांत श्रीमंत व्यक्ती म्हणून गणले गेले होते. मात्र माझे उच्चशिक्षित डॅड आयुष्यभर आर्थिक परिस्थितीशी झगडत राहिले होते. त्यांच्या या अव्दितीय दृष्टिकोनामुळेच साऱ्या जीवनातच फरक घडून आला होता.
त्यांचं हे मत ते मला सतत सांगत असत. यालाच मी धडा क्रमांक एक असं म्हणतो...
*“गरीब आणि मध्यमवर्गीय पैशांसाठी काम करतात*
*श्रीमंतांजवळचा पैसा त्यांच्यासाठी काम करतो.”*
त्या शनिवारच्या सकाळी मी अगदी वेगळा आणि खूप महत्त्वपूर्ण दृष्टीकोन जाणून घेण्याचा प्रयत्न करत होतो. तो माझ्या गरीब डॅडनं शिकवल्यापेक्षा अगदी वेगळा होता. वयाच्या नवव्या वर्षी मला ही जाणीव झाली, की माझ्या या दोन्ही डॅडना माझं शिक्षण तितकंच महत्त्वाचं वाटत होतं. मी अभ्यास करावा, असा या दोघांचाही आग्रह होता. फरक विषयांमध्ये होता.
माझ्या उच्चशिक्षित डॅडनं जे त्यांनी केलं होतं, तेच करण्याची शिफारस केली. ते म्हणायचे, ‘तू खूप अभ्यास कर. उत्तम गुण मिळव, म्हणजे तुला एखाद्या मोठ्या कंपनीत चांगल्या पगाराची सुरक्षित नोकरी मिळेल आणि अशा कंपनीत आपल्याला खूप चांगले फायदे मिळतात, याची खात्री बाळग.’
दुसरीकडे श्रीमंत डॅडना वाटायचं, की मी पैसे कसे काम करतात हे शिकावं. मी एकदा ते शिकलो, की पैसेच माझ्यासाठी काम करू लागतील आणि हे शिक्षण चार भिंतींमध्ये होत नाही, तर भिंतींच्या बाहेरच्या जगात होतं.
श्रीमंत डॅडनं माझा पहिला धडा चालू ठेवला. ‘‘तासाला दहा सेंट्सवर काम करावं लागतं म्हणून तू चिडलास, याचा मला आनंद झाला. तुला जर राग आला नसता आणि तू परिस्थितीचा स्वीकार केला असतास, तर मी तुला सांगितलं असतं, की तुला शिकवणं शक्य नाही. हे बघ खरोखरच शिकायचं असेल, तर त्यासाठी शक्ती आणि पराकोटीची तीव्र इच्छा लागते. या सूत्राचा सगळ्यात मोठा हिस्सा आहे क्रोध. तीव्र भावनेसाठी क्रोध आणि निष्ठा या भावना एकत्रितपणे हव्यात. पैशांचा विषय असेल, तर बहुतेकजण सुरक्षित खेळतात आणि निश्चिंत होतात. तीव्र भावना त्यांना दिशा न देता भीती देते.’’
‘‘म्हणूनच लोक कमी पगाराची नोकरी स्वीकारतात का?’’ मी विचारलं.
‘‘हो,’’ श्रीमंत डॅड म्हणाले, ‘‘काही लोक म्हणतात, की मी कामगारांची पिळवणूक करतो; कारण मी सरकार किंवा एखाद्या कंपनीएवढा पगार देत नाही. मी उलट म्हणतो. माझ्या मते ही मंडळी स्वत:चीच पिळवणूक करून घेत असतात. ती त्यांची भीती आहे. माझी नाही.’’
‘‘मग आपण त्यांना जास्त पगार द्यावा, असं तुम्हाला वाटत नाही का?’’
‘‘नाही. मला तसं वाटत नाही आणि जास्त पैसे देऊनही त्यांचे प्रश्न सुटणार नाहीत. तुझ्या डॅडकडेच पाहा ना. ते खूप पैसे मिळवतात; पण ते त्यांना पुरत नाहीत. खूप पैसे मिळवूनही बहुतेकांच्या डोक्यावर कर्ज असतंच असतं.’’
‘‘म्हणूनच तासाला १० सेंट्स,’’ मी हसत म्हणालो, ‘‘हा धड्याचाच एक भाग होता.’’
‘‘अगदी बरोबर,’’ श्रीमंत डॅड हसून म्हणाले. ‘‘हे पाहा, तुझे डॅड शाळेत गेले. त्यांनी उत्तम दर्जाचं शिक्षण घेतलं, ते उत्तम नोकरीसाठीच. त्यांनी ती मिळालीदेखील. तरीसुद्धा त्यांच्यासमोर आर्थिक प्रश्न आहेतच. पैशांविषयी त्यांना शाळेत काहीच शिकवलं नाही, हेच यामागचं कारण आहे आणि पैशांसाठी काम करण्यावरच त्यांचा विश्वास आहे, हे दुसरं कारण.’’
‘‘पैशांसाठी काम करण्यावर तुमचा विश्वास नाही?’’ मी विचारलं.
‘‘नाही. खरंच नाही,’’ श्रीमंत डॅड म्हणाले. ‘‘तुम्हाला जर पैशांसाठीच काम करायचं असेल, तर शाळेत राहा. हेच शिकण्यासाठी ती चांगली जागा आहे. तुला जर पैसा तुझ्यासाठी कसं काम करेल, हे शिकायचं असेल, तर ते मी तुला शिकवेन. अर्थात, हे शिकायची तुझी तीव्र इच्छा असेल तरच.’’
‘‘हे तर प्रत्येकालाच शिकायचं असेल,’’ मी म्हटलं.
‘‘नाही,’’ श्रीमंत डॅड म्हणाले, ‘‘याचं साधं कारण म्हणजे पैशांसाठी काम करायला शिकणं सोपं असतं, विशेषत: पैशांचा विषय काढल्यावर जर तुम्हाला भीतीचीच भावना वाटत असली, तर नक्कीच.’’
‘‘मला काहीच समजत नाही,’’ मी कपाळावर आठ्या घालत म्हणालो.
‘‘आता त्याचा विचारही करू नकोस आणि काळजीही. फक्त हे लक्षात ठेव, की बहुतेकजण असुरक्षिततेच्या भीतीपोटीच नोकरी करत असतात. ही भीती बिलांचे पैसे देण्याविषयीची नसते, तर नोकरी जाण्याची असते. गाठीशी पुरेसा पैसा नसल्याची असते. काहीतरी नव्याने सुरू करण्याची असते. व्यवसाय किंवा नोकरीसाठी अभ्यास करायचा आणि नंतर पैशांसाठी काम करायचं, याचीच किंमत ते मोजत असतात. बहुतेकजण पैशांचे गुलाम होतात... आणि नंतर मालकावर रागावतात.’’
‘‘पैसा तुमच्यासाठी कसा काम करतो, हे शिकण्याचा अभ्यासक्रम वेगळा आहे का?’’ मी विचारलं.
‘‘पूर्णपणे,’’ ते उत्तरले. ‘‘अगदी संपूर्णपणे.’’
आता आम्ही नि:शब्द होतो. माझ्या मित्रांचा बेसबॉल लिटिल लिगचा सामना सुरूही झालेला असेल. त्या दिवशी कोणत्यातरी कारणामुळे मी दहा सेंट्सवरही काम करण्याचं ठरवलं. त्या निर्णयाबद्दल मी आता कृतज्ञ होतो. मला जाणीव झाली, की मी आता जे काही शिकणार आहे, ते माझ्या मित्रांना शाळेत कधीच शिकायला मिळणार नव्हतं.
श्रीमंत डॅडनं विचारलं, ‘‘शिकण्यासाठी तय्यार?’’
‘‘शंभर टक्के,’’ मी हसत हसत म्हणालो.
‘‘मी माझं वचन पाळलं आहे. मी तुला अप्रत्यक्षपणे शिकवत होतो,’’ श्रीमंत डॅड म्हणाले. ‘‘पैशांसाठी काम करणं म्हणजे नक्की काय, याची चव तू वयाच्या नवव्या वर्षीच घेतली आहेस. गेल्या महिन्याला पन्नास वर्षांनी गुण, आणि आता तूच विचार कर, की बहुतेकजण आयुष्यभर काय करत असतील.’’
‘‘मला काहीच समजत नाहीय,’’ मी म्हणालो.
‘‘मला भेटण्यासाठी तुला इतरांसोबत थांबावं लागलं, माझी वाट पाहावी लागली, तेव्हा तुला काय वाटलं?’’
‘‘खूप वाईट.’’
‘‘पैशांसाठी काम करण्याची निवड केलीत, तर हे असंच आयुष्य वाट्याला येतं,’’ ते सांगत होते, ‘‘आणि जेव्हा मिसेस मार्टिननं तीन तास काम केल्यानंतर हाती तीस सेंट्स ठेवले तेव्हा? तेव्हा काय वाटलं?’’
‘‘तेव्हा वाटलं, की हे काहीच नाहीत. मी खूप निराश झालो होतो.’’
‘‘आपल्या पगाराचा चेक हाती पडल्यानंतर बहुसंख्य कर्मचाऱ्यांना हे असंच वाटतं. तुला तरी शंभर टक्के रक्कम मिळाली होती, त्यांच्या हाती तर तीही पडत नाही. त्यांच्या पगारातून कर आणि इतर वजावटही होत असते.’’
‘‘म्हणजे? तुम्हाला असं म्हणायचं आहे का, की बहुसंख्य कामगारांना त्यांचा पूर्ण पगारही मिळत नाही?’’ मी आश्चर्याने विचारलं.
‘‘नक्कीच नाही. सगळ्यात आधी सरकार त्याचा वाटा काढून घेतं.’’
‘‘ते कसं काय? म्हणजे कसं करतात ते?’’ मी विचारलं.
‘‘करांच्या माध्यमातून,’’ श्रीमंत डॅडनं उत्तर दिलं, ‘‘तुम्ही जेव्हा पैसे कमावता, तेव्हा त्यावर कर द्यावा लागतो. ते खर्च करता तेव्हाही कर लागतो, जेव्हा बचत करता तेव्हा बचतीवरही कर असतो आणि तुम्ही जेव्हा मरण पावता तेव्हाही कर असतोच.’’
‘‘लोक सरकारला असं का करू देतात?’’
‘‘श्रीमंत देत नाहीत,’’ ते म्हणाले, ‘‘गरीब आणि मध्यमवर्गीय कर देतात. मी तुला पैजेवर सांगतो, मी तुझ्या डॅडपेक्षा जास्त कमावतो, तरीदेखील तेच माझ्यापेक्षा जास्त कर भरतात.’’
‘हे कसं शक्य आहे?’ हे बोलणं आता माझ्या नऊ वर्षाच्या मेंदूच्या आकलनापलीकडे चाललं होतं. एखादी व्यक्ती सरकारला असं कसं करू देईल, हेच मला समजत नव्हतं.
श्रीमंत डॅड शांत होते. मी त्यांच्या सांगण्याकडे लक्ष द्यावं. मधेमधे बोलू नये, असं त्यांना वाटत असावं.
शेवटी मी शांत झालो. मी जे काही ऐकलं होतं, ते मला आवडलं नव्हतं. मला हे माहीत होतं, की माझे डॅड त्यांना भराव्या लागणाऱ्या ‘‘खूप वाईट.’’
‘‘पैशांसाठी काम करण्याची निवड केलीत, तर हे असंच आयुष्य वाट्याला येतं,’’ ते सांगत होते, ‘‘आणि जेव्हा मिसेस मार्टिननं तीन तास काम केल्यानंतर हाती तीस सेंट्स ठेवले तेव्हा? तेव्हा काय वाटलं?’’
‘‘तेव्हा वाटलं, की हे काहीच नाहीत. मी खूप निराश झालो होतो.’’
‘‘आपल्या पगाराचा चेक हाती पडल्यानंतर बहुसंख्य कर्मचाऱ्यांना हे असंच वाटतं. तुला तरी शंभर टक्के रक्कम मिळाली होती, त्यांच्या हाती तर तीही पडत नाही. त्यांच्या पगारातून कर आणि इतर वजावटही होत असते.’’
‘‘म्हणजे? तुम्हाला असं म्हणायचं आहे का, की बहुसंख्य कामगारांना त्यांचा पूर्ण पगारही मिळत नाही?’’ मी आश्चर्याने विचारलं.
‘‘नक्कीच नाही. सगळ्यात आधी सरकार त्याचा वाटा काढून घेतं.’’
‘‘ते कसं काय? म्हणजे कसं करतात ते?’’ मी विचारलं.
‘‘करांच्या माध्यमातून,’’ श्रीमंत डॅडनं उत्तर दिलं, ‘‘तुम्ही जेव्हा पैसे कमावता, तेव्हा त्यावर कर द्यावा लागतो. ते खर्च करता तेव्हाही कर लागतो, जेव्हा बचत करता तेव्हा बचतीवरही कर असतो आणि तुम्ही जेव्हा मरण पावता तेव्हाही कर असतोच.’’
‘‘लोक सरकारला असं का करू देतात?’’
‘‘श्रीमंत देत नाहीत,’’ ते म्हणाले, ‘‘गरीब आणि मध्यमवर्गीय कर देतात. मी तुला पैजेवर सांगतो, मी तुझ्या डॅडपेक्षा जास्त कमावतो, तरीदेखील तेच माझ्यापेक्षा जास्त कर भरतात.’’
‘हे कसं शक्य आहे?’ हे बोलणं आता माझ्या नऊ वर्षाच्या मेंदूच्या आकलनापलीकडे चाललं होतं. एखादी व्यक्ती सरकारला असं कसं करू देईल, हेच मला समजत नव्हतं.
श्रीमंत डॅड शांत होते. मी त्यांच्या सांगण्याकडे लक्ष द्यावं. मधेमधे बोलू नये, असं त्यांना वाटत असावं.
शेवटी मी शांत झालो. मी जे काही ऐकलं होतं, ते मला आवडलं नव्हतं. मला हे माहीत होतं, की माझे डॅड त्यांना भराव्या लागणाऱ्या करांविषयी सतत तक्रार करायचे. फक्त त्यापुढे ते काहीच करत नसत. म्हणजे आयुष्य त्यांना धक्का देत होतं का?
श्रीमंत डॅड आता खुर्चीवर संथपणे हेलकावे घेत होते आणि माझ्याकडेच पाहात होते.
‘‘शिकायला तयार आहेस?’’ त्यांनी विचारलं.
मी होकारार्थी मान हलवली.
‘‘हे पाहा, मी आत्ताच म्हणालो, त्याप्रमाणे या अभ्यासक्रमात शिकण्यासारखं खूप काही आहे. पैसा तुमच्यासाठी कसा काम करेल, हा तर आयुष्यभराचाच अभ्यास आहे. बहुसंख्य लोक चार वर्षांसाठी महाविद्यालयात जातात आणि त्यांचं शिक्षण तिथंच संपतं. पैशांविषयीचा माझा अभ्यास आयुष्यभर केला तरी पुरणार नाही, हे मला पक्कं माहीत आहे; कारण जेवढं ज्ञान मिळेल, त्यापेक्षा जास्त मिळवण्याचा मी प्रयत्न करतो. बहुसंख्य लोक या विषयाचा अभ्यासच करत नाहीत. ते कामावर जातात, पगार घेतात, खर्च भागवतात, बस्. याउप्पर, आपल्याला पैशाची समस्या कशी काय असा विचार ते करत बसतात. मग त्यांना वाटतं, की जास्त पैसा ही समस्या सोडवू शकेल. आर्थिक शिक्षणाचा अभाव ही समस्या आहे, हे फार थोड्यांच्या लक्षात येतं.’’
‘‘म्हणजे माझ्या वडिलांना करांची समस्या आहे, ती त्यांना पैशाबद्दल समजत नाही, म्हणून?’’ मी गोंधळून विचारलं.
‘‘हे बघ, पैशाने तुमच्यासाठी काम कसं करावं हे शिकण्याचा, कर हा एक लहानसा भाग आहे. आज मला एवढंच पाहायचं होतं, की पैशाबद्दल शिकण्याची तुला अजूनही तळमळ आहे का. बहुतेकांना नसते. त्यांना शाळेत जायचं असतं. व्यावसायिक शिक्षण घ्यायचं असतं, कामावर मजा करायची असते आणि खूप पैसे मिळवायचे असतात. मग एक दिवस पैशाच्या मोठ्या समस्येने त्यांना खडबडून जाग येते, आणि ते कामही थांबवू शकत नाहीत. पैशाला आपल्यासाठी कामाला लावायचं याऐवजी पैशासाठी काम करायचं हे शिकण्याची ती किंमत असते. तर अजूनही तुला शिकायची तळमळ आहे का?’’
मी पुन्हा मान हलवली.
‘‘छान,’’ श्रीमंत डॅड म्हणाले, ‘‘आता कामाला सुरुवात कर. या वेळेस मी तुला काहीच पगार देणार नाही.’’
‘‘काय?’’ मी आश्चर्यचकित होऊन विचारलं.
‘‘मी काय सांगितलं, ते ऐकलंस ना? मी तुला काहीही देणार नाही. तू दर शनिवारी तीन तास काम करशील; पण यावेळी तुला ते दहा सेंट्सही मिळणार नाहीत. तूच म्हणालास ना, की तुला पैशांसाठी काम न करणं शिकायचं आहे? म्हणूनच मी तुला पैसे देणार नाही.’’
मी जे काही ऐकत होतो, त्यावर माझा विश्वासच बसत नव्हता.
‘‘मी माईकशीही या विषयावर बोललो आहे. तो या क्षणी दुकानात काम करतो आहे. धूळ साफ करून ते डबे पुन्हा व्यवस्थितपणे जागेवर लावतो आहे. तेदेखील पैसे न घेता. आता तूसुद्धा घाई कर आणि तिथे पोहोच.’’ ते म्हणाले.
‘‘हा शुद्ध अन्याय आहे,’’ मी ओरडलो. ‘‘तुम्ही मला काहीतरी पैसे द्यायलाच हवे.’’
‘‘तूच म्हणालास ना, की तुला शिकायचं आहे. तू हे आत्ता शिकला नाहीस, तर यापुढे तू माझ्याकडे त्या दोन स्त्रिया आणि त्या वृद्ध माणसासारखा पैशांची अपेक्षा ठेवूनच येशील. त्यावेळी कदाचित आज मी तुला फैलावर घेणार नाही, अशी आशाही मनात असेल. किंवा पुढे तू तुझ्या डॅडसारखा असशील, भरपूर पैसे मिळवणारा; पण तेवढाच कर्जात बुडालेला. तेव्हाही मनात एकच आशा असेल, कधीतरी पैसे मिळतील आणि प्रश्न सुटतील! तुला जर हेच हवं असेल, तर मी आपल्या तासाला दहा सेंट्सच्या मूळ कराराकडे वळतो किंवा मग बहुसंख्य लोक मोठं होण्यासाठी जे काही करतात, ते तू करू शकतोस. मग तिथे पुरेसे पैसे मिळत नाहीत, अशी तक्रार करत राहा. ती नोकरी सोडून दे आणि दुसरी नोकरी शोध...’’
‘‘मी नक्की करू तरी काय?’’ मी विचारलं.
श्रीमंत डॅडनं माझ्या डोक्यावर हलकेच चापटी मारली आणि म्हणाले, ‘‘याचा उपयोग कर. याचा जर चांगला वापर केलास, तर ही संधी दिल्याबद्दल माझे आभारच मानशील आणि पुढे एक श्रीमंत माणूस म्हणून लोक तुला ओळखतील.’’
मी तिथंच उभा होतो. आपल्यावर हा एवढा अन्याय होतोय, यावर माझाच विश्वास बसत नव्हता. पैसे वाढवून मिळावेत, अशी मागणी घेऊन मी तिथं गेलो होतो आणि आता तर काहीच मिळणार नव्हतं.
*श्रीमंत डॅडनं पुन्हा एकदा माझ्या डोक्यावर चापटी मारली आणि म्हणाले, ‘‘याचा वापर कर आणि इथून निघ. कामावर जा.’’*
*क्रमशः*
Comments
Post a Comment